Spreken en Zijn
hoe taal ons beperkt en bevrijdt

 Een boek onder andere over taal

Soms loopt een recensie schrijven van een leien dakje. Soms gaat het moeilijker, verloopt het eerder stroef, zoals het bij deze recensie van Spreken en Zijn deed.

Is Spreken en Zijn een boek over taal? Neen, en ook ja.

Is het een boek over politieke correctheid? Ja, en ook neen.

Is het een boek over de positie van de vrouw in de maatschappij? Ja, en ook neen.

Spreken en Zijn verweeft diverse actuele thema’s in een zeer leesbaar en boeiend geheel.

Het boek is deels wetenschappelijk en feitelijk onderbouwd, maar vaak ook ervaringsgericht in het narratieve en emotionerend in de zelfbetrokkenheid van de auteur.

In haar debuut — in Duitsland was Sprache und Sein een bestseller met meer dan 200.000 verkochte exemplaren — daagt Kübra Gümüşay de lezers uit hun taalgebruik te onderzoeken en alert te zijn op de toenemende verrechtsing, die zich ook in het taalgebruik manifesteert.

Kübra Gümüşay wijdt haar eerste twee hoofdstukken, De macht van de taal en Tussen de talen, aan de vraag hoe taal ons denken vormt. Ze grijpt daarvoor terug naar de Sapir-Whorfhypothese en lardeert haar tekst met zowel bekende als nieuwe voorbeelden.  Ze refereert onder andere aan Daniel Leonard Everett, de Amerikaanse taalkundige die vooral bekend staat om zijn studie van de taal van het Pirahã-volk.  Daarnaast geeft ze ook voorbeelden uit haar persoonlijke leven, zoals het Turkse ‘yakamoz’ (de weerspiegeling van de maan op het water).

“Taal verandert onze waarneming. Omdat ik het woord yakamoz ken, neem ik waar wat het benoemt”

Gümüşay heeft het ook over het generische mannelijk. Ze gaat daarbij in tegen de taalwetenschapper Peter Eisenberg die betoogt dat met een verzamelaanduiding zoals ‘leraar’ noch mannen noch vrouwen worden bedoeld, maar iedereen die dat beroep uitoefent. Volgens Gümüşay wordt op die manier het mannelijke perspectief tot neutraal veralgemeend. Ze vraagt zich af waarom dan niet ‘lerares’ als generische aanduiding voor man en vrouw wordt gebruikt.

Gümüşay schenkt verder ruim aandacht aan meertaligheid. Zij spreekt zelf vier talen:

“Turks is voor mij de taal van de liefde en de melancholie.

Arabisch is een mystieke spirituele melodie.

Duits is de taal van het intellect en het verlangen.

Engels is de taal van de vrijheid.”

In hoofdstuk 3 De kloof is politiek raakt Gümüşay het fenomeen woke aan en betoogt dat woorden er wel degelijk toe doen. Benamingen en benoemingen zijn helemaal niet vrijblijvend.

“Mensen zo noemen als ze genoemd willen worden, is geen kwestie van beleefdheid, het is ook geen symbool van politieke correctheid of een progressieve houding — het is gewoon een kwestie van menselijk fatsoen.”

Anders dan de titel suggereert, is Spreken en Zijn in wezen geen boek over taal, maar over macht. Het accent op taal van de beginhoofdstukken wordt daarna aanzienlijk verruimd. Dat wordt steeds duidelijker naarmate je verder leest. Belangrijke thema’s zoals racisme, discriminatie, feminisme en seksisme duiken nadrukkelijk op. Gümüşay schildert in Spreken en Zijn een veelvoud aan hedendaagse problemen en linkt deze problemen aan haar rode draad van de taal.

Spreken en Zijn is absoluut lezenswaard en voor neerlandici meer dan de moeite waard. Het is informatief en met concrete feiten onderbouwd. De ingevoegde fragmenten uit het leven van de auteur geven het bovendien ook een emotionele dimensie, die de betrokkenheid als lezer kan doen toenemen.

In 2021 las ik het boek in het Duits. Sprache und Sein heet het daar, Taal en Zijn. Die titel dekt veel beter de lading dan de vertaling waarvoor hier gekozen werd: Spreken en Zijn. Het is me helemaal niet duidelijk waarom Uitgeverij Atlas Contact aan Spreken en Zijn de voorkeur heeft gegeven. Ik vind het ook moeilijk om in deze keuze enige (commerciële) meerwaarde te zien.

Het Duitse origineel wordt bij de vertaling op een bepaald moment omwille van deze titelkeuze zelfs geweld aangedaan.

Und so entfernen sich Ihre Worte von Ihren Gedanken. Ihre Sprache von Ihrem Sein.

Irgendwo dazwischen – zwischen Sprache und Sein – sind Sie gefangen.

wordt in de vertaling:

En zo ontstaat er een afstand tussen je woorden en je gevoelens, je taal en je zijn.

Ergens daartussen – tussen spreken en zijn – zit je gevangen.

Wellicht zat ook vertaalster Ymke van der Staay in haar overigens  voortreffelijke vertaling met een probleempje.

José Vandekerckhove