literaire overpeinzingen
lezen in een ontleesde tijd

Sla om de zoveel maanden een krant naar keuze open en de kans is groot dat je een artikel tegenkomt dat hel en verdoemenis predikt over de leescultuur in het Nederlandse taalgebied. De dagen nadien stromen er dan ook steevast lezersbrieven binnen van enerzijds oude knarren die ‘die vermaledijde jeugd met hun Netflix en Instagram’ berispen op hun inferieure mediaconsumptie, en anderzijds boekenliefhebbers die pleiten voor een verlaagde drempel in het literatuuronderwijs, in de hoop dat de jeugd het tóch maar eens op kan brengen een boek open te slaan. Waarom beroert de discussie over literatuur de gemoederen zo? dwars sprak een academicus en een schrijver over wat ‘literatuur’ nu eigenlijk is, het belang van dat soort werken en de toekomst van het lezen.

Erik Vlaminck is 68, gerenommeerd schrijver, lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren en zelfbenoemde ‘oude mens’. Samen met Frank Willaert, (nu emeritus-)professor Taal- en letterkunde aan UAntwerpen, is hij mede-initiatiefnemer voor de creatie van een canon van de Nederlandstalige literatuur. Het belang dat hij hecht aan klassieke literatuur valt dus enigszins te raden. Luc Herman, 63, is decaan van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte aan UAntwerpen, is professor in de narratologie en specialiseert zich op het werk van Thomas Pynchon, een (voor de interviewer van dienst, althans) moeilijk te doorgronden postmodernistische schrijver van Amerikaanse komaf. Het enige vak dat hij naast zijn werkzaamheden als decaan nog doceert is crime fiction: “Daar doe ik nog wel eens wat algemene uitspraken over literatuur, dus zo ben ik ongetwijfeld ook in dit interview terechtgekomen.”

de wetten
Literatuur, dat ongrijpbare begrip, wat is dat nu eigenlijk? Als maatschappij accepteren we dat werken van Harry Mulisch en Louis Paul Boon tot de ‘literatuur’ behoren, maar wat maakt het dat de Harry Potterreeks daarbuiten zou vallen? Vlaminck geeft zijn persoonlijke definitie: “Ik maak voor mijzelf weleens het onderscheid tussen lectuur en literatuur, onder de heel expliciete voorwaarde dat ik het ene niet minder waard vind dan het andere. Voor mij is iets literatuur wanneer een auteur een pak gedachten, emoties en ideeën inpakt in woorden, op een zodanige manier dat die bij een lezer een complexe veelheid aan emoties en gedachten en ideeën teweegbrengen. Die hoeven tussen lezer en auteur niet hetzelfde te zijn. Lectuur is dan voor mij wanneer de auteur heel doelbewust een bepaalde emotie inpakt in woorden zodanig dat de lezer diezelfde emotie er weer uithaalt. Spanning, bijvoorbeeld: de auteur legt spanning in een boek en de lezer haalt dat er weer uit.” Deze scheiding tussen lectuur en literatuur is allesbehalve zwart-wit: “Er zit zeker een grijze zone tussen deze twee uitersten. En laat dat allemaal maar grijs zijn. Ik kan dat met mijn definitie dan wel mooi in twee categorieën indelen, maar niks past daar écht in. Alles zit in een grijze zone. Let it be!”

Een juiste definitie van literatuur heeft een sociologische grondslag.

Herman kijkt door een meer academische bril. “De definitie van Vlaminck lijkt mij de definitie van een purist: mijn overtuiging is dat literatuur heel moeilijk, misschien zelfs helemaal niet te definiëren is. Toen ik weleens voor een klas op de middelbare school stond om over literatuur te praten, startte ik altijd met een slide waarop stond: ‘literatuur is wat de leraar of lerares zegt dat het is.’ Ik ben ervan overtuigd dat een juiste definitie van literatuur een sociologische grondslag heeft. Dat neemt natuurlijk niet weg dat individuele lezers recht hebben op hun eigen specifieke definitie, maar je geeft er wel mee aan dat er bepaalde processen zijn waardoor je binnen een bepaalde groep tot een definitie van literatuur kan komen.”

Een boek heeft volgens Herman dus niet per se een intrinsieke waarde die het een literair werk maakt: “In mijn hoogstpersoonlijke definitie van literatuur zit de notie ‘intellectuele uitdaging’ als een kenmerk van wat voor mij belangrijke literatuur is. Dat betekent niet dat andere teksten dan onmiddellijk onbelangrijk worden. Het belang van een auteur zoals Joyce of Pynchon is ingegeven door mijn begrip van een universiteit en mijn idee van de universitaire studie van literatuur. Als student Taal- en letterkunde moet je uitgedaagd worden door teksten. Aangezien ik deel uitmaak van het universitaire systeem, is dat gegeven essentieel voor mijn definitie. Er zijn daarnaast processen en omstandigheden waardoor je als individu op een bepaald moment, in een bepaalde omgeving, tot een specifieke definitie van literatuur komt. Deze definitie heeft dan wel te maken met duidelijke kenmerken van bepaalde teksten, maar die kenmerken zijn absoluut niet in steen gegrift, en kunnen door de tijd en omgeving veranderen.”

rituelen
Of een roman nu intrinsiek literair is of dat haar literaire status ontleend wordt aan sociologische processen daargelaten, Herman en Vlaminck lijken beiden graag te zien dat leescultuur bevorderd wordt. Zo vertelt Herman mij vol enthousiasme over het leesoffensief, een initiatief van de Vlaamse overheid om jongeren meer aan het lezen te krijgen, en vertelt Vlaminck me hoe hij begaan is met het lot van de Nederlandse klassiekers: “Wanneer ik in Parijs of in Londen een krantenwinkel binnenspring, vind ik daar ogenblikkelijk alle mogelijke Franse of Engelse literatuur, maar de Nederlandse, die vind je hier niet, daarvoor moet je vaak zelfs naar het antiquariaat. Dat was zoiets wat onze ogen uitstak: hoe is dat godverdomme mogelijk, wij hebben ook goede klassieken, maar die stoppen we zelf in het verdomhoekje. Met het ontwikkelen van die canon wilden wij dus een knuppel in het hoenderhok gooien. Dat wij hier nu over literatuur zitten te praten lijkt mij dan ook een teken dat we op de goede weg zijn.”

Hoe is dat godverdomme mogelijk, wij hebben ook goede klassieken, maar die stoppen we zelf in het verdomhoekje.

Toch rijst de vraag of we ons überhaupt wel zorgen moeten maken om het feit dat er minder gelezen wordt. Herman denkt dat lezen nog altijd een meerwaarde kan bieden: “Ik denk aan een onderzoek waarbij de auteurs proefondervindelijk denken te kunnen stellen dat fictie lezen je theory of mind, het vermogen om intenties en motivaties toe te kennen aan anderen, vergroot. Door het lezen zou je meer begrip kunnen opbrengen voor perspectieven van anderen omdat je inziet wat hun motivaties zijn.” Hij maakt daar nog wel een kanttekening bij: “Ik ben zelf tamelijk sceptisch wat betreft dat onderzoek: er is gebleken dat het niet gereproduceerd kon worden, en dat is nooit goed als het om empirisch onderzoek gaat. Ik heb dus wel mijn vragen bij de overtuiging dat literatuur goed zou zijn voor iedereen.”

van oude mensen, de dingen, die voorbijgaan…

Ik vraag me af of we datzelfde vermogen, dat we vroeger uit boeken haalden, tegenwoordig niet gewoon uit andere media halen. Herman ziet die verschuiving door de jaren heen ook in zijn klassen: “Het is gewoon zo dat jongeren door de jaren heen veel visueler zijn geworden. Ik kan dat zelf bijna elke week in mijn les vaststellen: als ik een clipje laat zien op YouTube en ik stel daar vragen over, komen daar spontaan veel meer reacties op dan wanneer ik een vraag stel over een passage uit een roman. Lezen wordt meer en meer als een inspanning gezien: het is ook gewoon makkelijker om in de zetel te ploffen en Netflix aan te zetten.”

Zowel Herman als Vlaminck zetten dus ook graag eens een serie op en beamen beiden dat dat ook geen inferieure activiteit is, vergeleken met het lezen van een boek. Toch benadrukt Vlaminck dat er wel een verschil is tussen de twee: “Ik denk dat series de grootste concurrent zijn voor literatuur, en laat dat ook maar zo; concurrentie moet er zijn. Maar iets wat literatuur wél kan bieden en een serie niet, is dat literatuur veel meer een appel doet op de persoonlijke fantasie en creativiteit van de lezer. Wanneer je leest, maak je je eigen film. Ik zal nooit, wat vaak gebeurt in boeken en waar ik me weleens aan erger, een halve pagina wijden aan of mijn hoofdpersoon nou een grote man is met brede schouders en met borstelige wenkbrauwen. Laat de lezer zich daar vanzelf een beeld bij vormen. Dat heb je bij televisie niet, daar krijg je dat allemaal voorgeschoteld.”

het woud der verwachting

Je kan het verminderde leesplezier van jongeren en de daarbij horende ontlezing aan van alles wijten: misschien zijn alternatieve media wel gewoon interessanter, wellicht is de aandachtsspanne van jongeren niet meer wat ze geweest is … Hoe krijgen we jongeren nog aan het lezen in een tijd waarin zoveel indrukken en stimulansen om elke hoek voor het oprapen liggen? Vlaminck gelooft niet dat de tijdsgeest zo enorm veel veranderd is. “Toen ik meer dan vijftig jaar geleden op de middelbare school zat, zaten er in mijn klas ook maar twee of drie die écht boeken lazen. En die grote verhalen over de ontlezing, 't zal wellicht wel hè, maar ik blijf denken dat die kleine kern van echte boekenlezers nog steeds intact is.” Volgens Vlaminck zijn het juist die kleine groepjes die gestimuleerd moeten worden: “Net zoals je bij wiskunde ook een paar moeilijke onderwerpen moet aanbieden voor de mensen die daar graag mee bezig zijn, moet je bij literatuur hetzelfde doen; waarschijnlijk zitten er dan ook tussen die niet mee zijn of weinig interesse hebben: breng voor hen ook evenveel respect op.”

Ik blijf denken dat die kleine kern van echte boekenlezers nog steeds intact is.

Beiden zijn het erover eens dat leesplezier de grootste prioriteit moet zijn in het onderwijs. Herman licht toe: “Ik zou zeggen dat het nog altijd belangrijk is om klassieke literatuur in de algemene vorming mee te nemen, als je maar zeker bent dat die het leesplezier niet gaan vergallen. Daar heb je in de eerste plaats leraars en leraressen voor nodig, die van een klassieke tekst iets kunnen maken wat leeft.” Vlaminck vult aan: “Probeer die leerling maar eens een halfuur bij een boek te houden, net zoals de turnleraar eens zal proberen zijn leerlingen drie kilometer te laten lopen. Bij sommigen zal het lukken en bij sommigen niet, maar probeer 't maar eens. Een leraar moet zelf enthousiast zijn, dat is één ding, maar hij moet ook tolerant zijn, vooral voor degenen die niet mee zijn. Bied die klassieke literatuur maar aan. Wie daarvoor valt is winst, maar alle andere mensen hebben evenveel gelijk.”

door Freek Van de Velde
eveneens verschenen in Neerlandistiek

Hand in eigen boezem:
de obsessie van de variatietaalkunde

Ik heb in Neerlandistiek wel eens iets van mijn verbazing laten merken over het feit dat een niet gering deel van de literatuurwetenschap, de zusterdiscipline van mijn eigen vak (taalkunde), een enorme interesse heeft ontwikkeld voor genderkwesties. Ik heb dat toen een “obsessie” genoemd, en in een adem gezegd dat ik me stoorde aan de moraliserende toon. Dat klonk onaardig. En dat was misschien ook wel niet zo aardig.

Ik ben twee dingen gaan doen. Ten eerste ben ik zelf ook naar gender gaan kijken, want het benieuwde me wel wat er nu zo interessant aan is. En ja, er valt wel een en ander over te zeggen. Op dit moment ben ik met collega’s data aan het verzamelen, en ik hoop daar op een later moment ook nog wel eens verslag van te kunnen doen. Ten tweede – en daar wil ik het vandaag over hebben – ben ik gaan nadenken of de taalkunde, en dan vooral de hoek waarin ik zelf aanrommel, ook niet haar obsessies heeft, die op bijvoorbeeld literatuurwetenschappers de beuzelachtige indruk maken dat we ons met het trimmen van steeds dezelfde bonsaiboompjes bezighouden.

Ogenschijnlijke chaos

Daar is misschien wel iets van waar. De variatietaalkunde heeft een dwangmatige interesse in wat met een technische term ‘alternanties’ heet. Denk aan: dat hij het boek gelezen heeft vs. dat hij het boek heeft gelezen (de zgn. rode vs. groene volgorde), groter als vs. groter dan, hij geeft z’n moeder bloemen vs. hij geeft bloemen aan zijn moeder (de datiefalternantie), hij zoekt de kat vs. hij zoekt naar de kat, vergeet niet te komen vs. vergeet niet om te komen, iets interessants vs. iets interessant, laten we gaan zwemmen vs. laat ons gaan zwemmen, waaide vs. woei, als hij ziek was vs. was hij ziek, het beste dat vs. het beste wat, in de asbak lagen twee peuken vs. in de asbak lagen er twee peuken, een soort bloempot vs. een soort van bloempot en nog veel meer. Meestal zijn het twee varianten die min of meer hetzelfde betekenen. Wat de variatietaalkunde dan doet, is nagaan of je een statistisch model kunt bouwen dat met een zekere mate van vertrouwen kan voorspellen welke variant gebruikt wordt, gegeven allerlei factoren, zowel ‘taalinterne’ als ‘taalexterne’ (dat wil zeggen ‘sociale’) factoren. Neem nu de fameuze ‘rode’ vs. ‘groene’ volgorde. Kun je voorspellen of iemand gedronken heeft of heeft gedronken zegt (of schrijft) als je weet welk hoofdwerkwoord (drinken, werken, zwemmen…) en welk hulpwerkwoord (hebben, zijn, worden…) er gebruikt is, hoeveel andere zinsdelen er nog in de zin staan, of het een krantenartikel is of een telefoongesprek, of de spreker/schrijver een man is of een vrouw, hoe oud die is, of het een Belg is of een Nederlander enz.?

Waar komt die, je zou kunnen zeggen, ziekelijke interesse vandaan? Allereerst is er natuurlijk de grote interesse van taalkundigen in variatie tout court: hoe meer talen, hoe meer vreugd. En dan gaat het niet alleen om wereldwijde taaldiversiteit, maar ook om dialecten, etnolecten, en registers binnen de eigen taal. Het komt erop aan patronen te vinden in de ogenschijnlijke chaos in taal. “Orderly heterogeneity”, in de woorden van de grondleggers van de discipline. Dat ga je stap voor stap doen: je probeert voor allerlei kleine alternanties de verklarende variabelen in de klem te krijgen.

Verknechting

Maar er is nog een andere factor: de methodologie. Het werkpaard van de variatietaalkunde is regressieanalyse. Die neemt meestal de vorm aan van een logistische regressie, die de kans voorspelt dat je kiest voor een binaire uitkomst, A of B, – een alternantie dus. Het grote voordeel van deze techniek is dat die veel variabelen tegelijk aan kan, en het specifieke verschil van elk van die variabele kan nagaan, terwijl de andere vastgezet worden. Zo kun je vermijden dat je bijvoorbeeld een leeftijdsverschil onterecht als een verschil in geslacht interpreteert omdat je toevallig meer oudere mannen hebt en jongere vrouwen in je steekproef. Je kunt er ook ‘interactie-effecten’ mee meten: de impact van leeftijd is misschien niet hetzelfde in beide geslachten, bijvoorbeeld geen verschil tussen jongens en meisjes, maar wel tussen oma’s en opa’s. Nog een voordeel: je kunt zowel numerieke variabelen invoeren, bijvoorbeeld leeftijd, als categorische variabelen, die geen specifieke rangorde hebben, zoals bijvoorbeeld België vs. Nederland. De techniek is verder ook geschikt om diachroon verloop na te gaan.

Zelf vind ik het allemaal prachtig onderzoek, waar veel knowhow bij komt kijken, en waar ook diepe theoretische vragen mee aangeboord kunnen worden. De omwenteling is wat mij betreft vergelijkbaar met wat Antoni van Leeuwenhoek teweegbracht toen hij de microscoop optimaliseerde. Je ziet plots veel scherper, en het heeft iets magisch om taalinterne verschijnselen in verband te kunnen brengen met de buitenwereld. Of om een historisch verloop te zien dat beantwoordt aan wiskundige regelmaat.

Maar in momenten van zelftwijfel denk ik dat de interesse in binaire alternanties (A vs. B) ook gewoon te maken heeft met de populariteit van deze methode. Het voordeel is evident: je krijgt zorgvuldig opgezette, falsifieerbare onderzoeken, die een hoge mate van objectiviteit hebben, en zo gemakkelijker het stempel van ‘echte wetenschap’ krijgen. Er is ook een schaduwzijde: hoe meer de taalkunde inzet op statistiek, hoe groter de kans dat fenomenen die zich minder gemakkelijk laten beschrijven met de statistische apparatuur, in de marge terechtkomen. Voor het Oudnederlands is het materiaal zo schaars dat regressie niet altijd goed werkt. De statistische technieken lijken vaak een beetje op Koekiemonster van Sesamstraat: heel hongerig, en er gaan bij het eten kostbare kruimels verloren. Die verspillende luxe is er soms niet. En zelfs als je veel data hebt, zijn er ook fenomenen die zich niet zo eenvoudig laten beschrijven in termen van óf A óf B. Het dictaat van de methodologie is een angstaanjagende gedachte: we zijn als menselijke onderzoeker nog niet uitgerangeerd door kunstmatige intelligentie, maar hier zien we toch iets wat je met enige bezorgdheid zou kunnen zien als de verknechting van de onderzoeker door zijn eigen werktuigen.

Spelling en onderwijs

Leerkrachten in de eerste graad secundair onderwijs: ‘Leerlingen leren niet meer spellen in het basisonderwijs.’

Leerkrachten in de tweede graad secundair onderwijs: ‘Leerlingen leren niet meer spellen in de eerste graad.’

Leerkrachten in de derde graad secundair onderwijs: ‘Leerlingen leren niet meer spellen in de tweede graad.’

Docenten in het hoger onderwijs: ‘Leerlingen leren niet meer spellen in het secundair onderwijs.’

En zo schuiven leerkrachten en docenten de zwartepiet naar elkaar toe in de volle overtuiging dat leerlingen slechte spellers zijn, dat zij als leerkracht of docent alles doen wat in hun macht ligt om dit euvel te verhelpen, maar dat de voorkennis van de leerlingen of studenten zodra ze bij hen op cursus komen gewoonweg niet voldoet. En daar kunnen zij behalve remediëren niets aan doen. Wat gebeurd is, is gebeurd. Als men in een eerdere onderwijsfase zijn gat verbrandt, moet men in een volgende op de blaren zitten.

En er is meer! Met de regelmaat van een klok verschijnen in kranten en tijdschriften artikels over het achteruitgaan (het verval?) van de spellingvaardigheden bij jonge mensen. Deze perceptie is bovendien veel minder recent dan we plegen te denken. In 1646 al schreef PC Hooft in een brief aan zijn zoon Aernout: ‘Ghy doolt dikwijls in ’t spellen van uw Neederduytsch. Let op het mijne; en volght ‘t.’

Er is dus blijkbaar in een tijdspanne van 375 jaar heel weinig veranderd. Ik vermoed in alle bescheidenheid dat er in de ‘Leydse Courant’ van toen ook geregeld steen en been geklaagd werd over het bedroevende spellingniveau van jonge mensen in pofbroek en pofmouwen.

Er werpen zich bij deze toestand heel wat vragen op:

Worden jonge mensen inderdaad steeds maar dommer en gaat de spellingvaardigheid generatie na generatie zienderogen achteruit?

Ligt het misschien niet aan de jonge mensen zelf, is de spelling misschien überhaupt niet leerbaar?

Moet de spelling niet hoogdringend sterk vereenvoudigd worden?

…

Op die en andere vragen ga ik hier niet in. Ik ga wel bondig in op een aantal vragen van een andere orde:

Voldoet de didactiek van het spellingonderwijs?

Hoe groot is het belang van spelling bij effectieve en efficiënte communicatie?

Aan studenten Nederlands aan de Specifieke Lerarenopleiding van de UGent en de KU Leuven gaf ik destijds tijdens een seminarie over spelling een dictee. Hier volgt een zin eruit: “Bij het rococoraam weidde een Zuid-Hollandse auteur uit over zijn geraffineerd toptienboek ‘Een guerrillaleider verliefd op een in de jaren 50 geattaqueerde carrouseleigenaar”’ De meesten van de studenten scoorden minder dan 50% op het dictee.

Gaf dat dictee me enig inzicht in de spellingvaardigheid van de studenten? Helemaal niet, het kon hooguit mijn latente drang naar cynisme blootleggen. Aan de andere kant had het dictee voor die studenten echter ook zijn nut. Het kon hun duidelijk maken dat ze in een schoolcontext met leerlingen te maken hebben die bij lange niet hetzelfde niveau hebben als zijzelf, die nog een lange weg te gaan hebben en die altijd maar opnieuw didactische ondersteuning nodig hebben.

Ik zou hier dan ook een lans willen breken voor een deugdelijke en doordachte spellingdidactiek die de Nederlandse spelling voor leerlingen toegankelijk en hanteerbaar maakt en die de leerbaarheid ervan combineert met de attitude ‘als je het niet weet, zoek het dan op’. Ik zou bovendien ook een lans willen breken voor een aanpak die schoolbreed en in het kader van taalbeleid vakoverschrijdend is, waarbij correct spellen niet in de niche van het schoolvak Nederlands geduwd wordt.

In een professioneel verleden woonde ik als pedagogisch begeleider een les bij in een vijfde jaar tso. Het ging over spelling, meer bepaald over het koppelteken. De leerlingen kregen een lijst met 50 correct gespelde voorbeelden (auto-ongeval, een bijna-doodervaring, zee-eend …) Op een tweede blad kregen ze 18 spellingregels in verband met dat koppelteken. Die lijst bevatte termen zoals ‘aardrijkskundige naam, samengesteld woord, samenkoppeling, drieledige samenstelling’. De meeste leerlingen zagen het leven gedurende die vijftig lesminuten duidelijk minder rooskleurig in. Dat was tenminste mijn conclusie toen ik de wanhopige blik in hun ogen zag. Oh ja, als lezer van dit artikel heb je nog de opgave te goed. Hier komt ze: ‘schrijf het nummer van de passende regel naast het correct gespelde woord (bv. naast zee-eend kwam 5). Hallucinant, maar waar. Toen ik na de les met enkele leerlingen sprak, wist ik dat ze die ochtend beter een uurtje langer geslapen hadden.

Wie als leraar spelling bijbrengt, hoort veel minder op regels en veel meer op strategieën in te zetten, bijv. op de zo belangrijke analogiestrategie. Werkwoorden spellen wordt een stuk eenvoudiger als je de leerlingen met analogie laat werken. Zo wordt ik heb ge/delete/t plotseling veel minder vreemd als je de vorm naast ik heb ge/werk/t plaatst.

Spelling is een topic op zich dat tot de taalkunde behoort. Spelling is voor leerlingen echter voornamelijk functioneel als een onderdeel van schrijfvaardigheid. Wie teksten schrijft, heeft meestal de bedoeling te communiceren. Goede communicatie is efficiënt en effectief. Ze voldoet aan vier criteria: ze is duidelijk, correct, gepast en aantrekkelijk. Ik beklaag leerlingen en studenten die ook in de eenentwintigste eeuw nog een leerkracht of docent hebben met een rodebalpenverslaving. Ik heb meer dan eens een tekst die wat duidelijkheid, gepastheid, aantrekkelijkheid en inhoudelijke correctheid meer dan voldoende was, als onvoldoende gequoteerd zien worden omdat er bijv. pakweg een vijftal dt-fouten in stonden en weet-je-wel : ‘per fout minus één’. Hadden die leerlingen hun tekst mogen voorlezen in plaats van hem schriftelijk te moeten inleveren, hadden ze gegarandeerd 5 punten meer gehad, want op hun onzuivere ‘aa’, hun ‘vies’ in plaats van ‘vis’, hun ‘hieten’ in plaats van ‘gieten’ was met zekerheid niet gelet geweest.

Begrijp me niet verkeerd! Ik ben volledig overtuigd van het belang van correct spellen, maar dan wel van het relatieve belang ervan. Voor wie taal als een communicatiemiddel beschouwt, is taal namelijk veel meer dan spelling. En dat lijken velen, zowel mensen binnen het vak als in de buitenwereld, te gemakkelijk (of te bereidwillig) te vergeten.

José Vandekerckhove