Zieltjes winnen

Geacht publiek

Eerst en vooral wil ik Het Platform voor de Neerlandistiek danken voor de uitnodiging en voor het feit dat ik hier vandaag tussen al dat professorale geweld mijn zeg mag doen. Wil zo goed zijn me te vergeven dat mijn bijdrage narratief is eerder dan wetenschappelijk en dat de stellingen die ik poneer hoofdzakelijk gebaseerd zijn op observaties.

In dit colloquium komen er twee vragen aan bod. Het is de tweede vraag:

‘Welke relatie kan en moet er zijn tussen de universitaire neerlandistiek, het middelbaar onderwijs en het bredere publiek?’ en meer bepaald het eerste deel daarvan, dat me getriggerd heeft om de uitnodiging te accepteren.

Ik ben me ervan bewust dat er veel factoren een rol spelen bij de studiekeuze.  Zo wijst hoogleraar Koen De Temmerman van de UGent er in een recent artikel in De Standaard op dat de vorige Vlaamse regering zich kosten noch moeite gespaard heeft om de studie van de STEM-vakken in de humaniora te promoten en dat dit ten koste is gegaan van andere vakken, met name die van de geesteswetenschappen, hij noemt die de HEART-vakken. Heart staat dan voor: humanities, esthetics, arts, rhetoric, text.

Ik wil graag een in mijn ogen niet onbelangrijke factor bij de studiekeuze aanhalen.

Ik ben vele jaren klassenleraar van een zesde aso geweest en heb met veel leerlingen soms diepgaand over hun beroepskeuze gepraat. Ontelbare keren heb ik kunnen vaststellen dat de vakken die leerlingen in het middelbaar onderwijs ‘graag deden’ in belangrijke mate hun studiekeuze beïnvloed hebben.

Ik heb naar aanleiding van dit colloquium met heel wat neerlandici, oud en jong gesproken en hun de vraag gesteld waarom ze voor de studie van het Nederlands gekozen hebben. Steevast was het antwoord: omwille van literatuur en taalkunde.

Mijn stelling is deze: de interesse voor de studies neerlandistiek en voor een beroep in het verlengde van die studiekeuze, ik bedoel dan in eerste instantie leraar Nederlands, begint vaak in het middelbaar onderwijs en moet vandaaruit door een aangepaste invulling van het schoolvak Nederlands weer nieuw leven ingeblazen worden.

Laten we eens kijken naar de hedendaagse invulling van het schoolvak Nederlands en nagaan in hoever het schoolvak als lokspijs kan dienen om zieltjes te winnen.

Sta me toe dat ik u eerst even meeneem, terug in de tijd, naar 1969. Ik ging naar de universiteit en ook ik koos voor Germaanse omdat de lessen literatuur en taal in het middelbaar onderwijs me geboeid hadden, omdat ik bezielde van literatuur doordrongen leraren Nederlands had gehad die de vonk bij mij hadden aangestoken en ik zelf ook voor een klas over literatuur en taal wilde spreken.

Het was in mijn collegetijd nog volop de tijd van het Bildungsparadigma. We leerden om kennis op te steken en moesten veel uit het hoofd leren.

De lessen Nederlands waren zoals zowat alle lessen, eenrichtingsverkeer, ex cathedra. Ze waren a-communicatief. We luisterden en noteerden. Spreken in de klas was zilver, zwijgen was goud en vermeed strafstudie.

Maar toch deden de lessen literatuur me nadenken over maatschappelijke problemen en openden ze nieuwe horizonten. Ik kocht nadat ik De komst van Joachim Stiller had moeten lezen een Prisma-boek over psychologie en las over Adler en Jung. Nadat we Van Ostaijen hadden gelezen, ontwierp ik à la Van Ostaijen de affiche voor onze 100 dagen. Ook taalstudie vond ik mateloos boeiend: ik nam er met plezier begrippen als aferesis, prothesis en metathesis bij.

De situatie is, anno 2019, uiteraard grondig veranderd. Het Bildungsparadigma heeft al lang zijn tijd gehad. Nu heerst het communicatief-utilitaire paradigma en voeren we alom het nutsdiscours. Onderwijs moet de leerlingen voorbereiden om te functioneren in de maatschappij en het is van groot belang dat ze daartoe over de nodige communicatieve vaardigheden beschikken.

Begrijp me niet verkeerd: ik ben volledig overtuigd van het nut van de communicatieve vaardigheden en van de plaats die ze in het schoolcurriculum moeten innemen. Ik weet ook dat begrijpend lezen uit het verdomhoekje moet gehaald worden. Ik heb studies gelezen en resultaten van peilingstoetsen gezien. Ik weet van Pisa en Pirls en weet dat mensen vaardigheden nodig hebben om te functioneren in de 21ste -eeuwse maatschappij.

En in welk vak of in welke vakken worden die hoognodige communicatieve vaardigheden bijgebracht? Waar gebeurt dat?

Het antwoord is u bekend: in de taalvakken en hoofdzakelijk in het vak Nederlands, dat wel eens vaker omschreven wordt als een servicevak: een vak dienstbaar aan andere schoolvakken en bij uitbreiding dienstbaar aan de ‘intrede en opname’ van de leerlingen in de maatschappij.

Dit heeft natuurlijk grote gevolgen gehad voor de invulling van het schoolvak Nederlands. Leraren Nederlands van nu vertellen hun leerlingen van het eerste tot het zesde jaar secundair onderwijs conform de eindtermen en leerplannen over het communicatieschema, over de zender, de ontvanger, het kanaal, de boodschap, over teksttypes en tekstsoorten en dies meer. Ze onderrichten hun leerlingen in spreek- en gespreksstrategieën, in luisterstrategieën, leesstrategieën om hetzij globaal of zoekend of intensief of studerend te lezen en in schrijfstrategieën inclusief het herschrijven na peerfeedback, en de leerlingen houden bovendien alles netjes in diverse portfolio’s bij.

Het gevolg is dat er voor literatuur en op zichzelf staande taalbeschouwing weinig of geen tijd overblijft. Met andere woorden, Nederlands is van een vak waar vroeger literatuur en taalkunde centraal stonden een vak geworden waar literatuur en taalkunde efemeer zijn. Literatuur kan bijgevolg haar rol niet meer uitoefenen, die haar, ik citeer professor De Temmerman, al sinds jaar en dag op het lijf geschreven is: grondige en kritische reflectie over tijdloze maatschappelijke en morele vraagstukken stimuleren en interculturele dialoog faciliteren.

Is dat nu niet precies iets wat in onze hedendaagse maatschappij het label prioritair verdient en als bonus ook nog eens naadloos bij een aantal transversale eindtermen aansluit.

Ik weet dat de nieuwe eindtermen van de eerste graad meer inzetten op literatuur en taal en dat dit ook de bedoeling is voor de op komst zijnde eindtermen van de tweede en derde graad. Vanzelfsprekend neemt de aandacht voor het communicatieve daarbij niet af, integendeel. De lat moet dus hoger gelegd worden zonder dat het aantal lesuren toeneemt (in het KOV neemt het zelfs af in de eerste graad). Ik heb, sta mij toe, derhalve concrete twijfels over de haalbaarheid van die hogere lat.

Nu kom ik tot een heel pregnante vraag: Als communicatie dan zo belangrijk is, waarom is er dan in het secundair onderwijs geen vak communicatie? Waarom moeten de communicatieve vaardigheden als een koekoek hun ei in het nest van het vak Nederlands leggen?

Het inrichten van een vak communicatie kan een aantal voordelen opleveren. Leerlingen kunnen er volgens goed uitgestippelde leerlijnen focussen op de vaardigheden als vaardigheden. Ze kunnen er een zakelijke e-mail schrijven, een samenvatting maken, schematiseren, inhoudelijk onderbouwd discussiëren en debatteren. Kortom, alles wat ze nu in het vak Nederlands doen. Je zou het vak communicatie zelfs taaloverstijgend kunnen invullen. Nu leren leerlingen solliciteren in het Nederlands, het Frans, het Engels en als ze ‘pech’ hebben ook nog eens in het Duits of het Spaans en dat alles op verschillende momenten in hun schoolloopbaan. Ze nemen in al die talen interviews af en stellen enquêtes op en worden op die manier steevast met tijdrovende overlappingen geconfronteerd, soms zelfs met tegenstrijdigheden.

 Hoe dit alles in de praktijk moet, weet ik niet. Ik ben geen politicus en ben geen beleidsmedewerker. Wellicht vergt het een herdenken van een aantal zaken, een slopen van beschotten tussen taalvakken, nadenken over co-teaching en dies meer, met andere woorden out of the box denken, en het toeval wil dat ik al meer dan eens gehoord heb dat deze vaardigheid van het ‘Umdenken’ flankerend is voor de 21st century skills, die we ook van leerlingen verlangen.

Het bestaan van een apart vak communicatie zou het vak Nederlands weer tijd en ademruimte geven om zich op literatuur en taal te concentreren. Mike Hannay, voorzitter voor het Nationaal Platform voor de Talen in Nederland zegt daarover in Onze Taal: Ik parafraseer: ‘Het schoolvak Nederlands moet weer een echt vak worden, niet louter een hulpvak voor andere vakken. We moeten de inhoud van het vak Nederlands meer profileren, tonen dat taalstudie maatschappelijk relevant is en dat oudere letterkunde ons nog wel degelijk iets te zeggen heeft.’

De canondiscussie, waarbij deze lezing op het punt waar we nu gekomen zijn, bij aansluit, is hot in Vlaanderen. Los van politieke bedoelingen vind ik een literaire canon ook voor leerlingen geen slecht idee, maar dan wel het liefst een Nederlandstalige canon en niet alleen een Vlaamse. Kennis van de canon zou in ieder geval kunnen voorkomen dat leerlingen in Cyriel Buysse een wielrenner zien,  in Douwes Dekker de uitvinder van her Senseo-koffiezetapparaat en in Houtekiet een radiopresentator.

Vergeten we daarbij ook niet weer aan taalkunde meer ruimte te geven. Taalkundige studies complementeren en verscherpen het communicatieve inzicht van leerlingen Ze worden er communicatief vaardiger door. Als ze de maximes van Grice kennen, weet hebben van implicatuur, presupposities en andere inzichten in de pragmatiek zullen ze beter gesprekken kunnen voeren.

Piet Gerbrandy, classicus aan de Universiteit van Amsterdam, stelt in een artikel in de Nederlandse Boekengids: ‘Nederlands is een facilitair vak geworden, een vak zonder ziel, zonder geloof in zijn eigen object. Dan moet je niet vreemd opkijken als niemand het gaat studeren.’

In Vlaanderen verkeert de universitaire neerlandistiek weliswaar nog niet in een even diepgaande crisis, maar als het regent in Amsterdam, druppelt het in Antwerpen en Leuven en Brussel en Gent.

 Ik ben ervan overtuigd dat deze ingreep: een vak communicatie op de kaart zetten en ‘restitutie’ doen aan literatuur en taalkunde in het schoolvak Nederlands de neerlandistiek weer aantrekkelijker zou maken voor jonge mensen en dat het aantal studenten neerlandistiek weer zou toenemen. Dat wij weer zieltjes gaan winnen.

José Vandekerckhove
voorzitter Netwerk Didactiek Nederlands

door Freek Van de Velde
met toestemming van de auteur overgenomen uit  Internationale Neerlandistiek
Oorspronkelijk online gepubliceerd op 1 mei 2021

Kroniek van de Nederlandse taalkunde 2020

We zijn nu twee decennia ver in de eenentwintigste eeuw, en de verschillen met de vorige tekenen zich steeds scherper af. Voor de taalkunde is de belangrijkste trend het versnellen van een proces dat al gesignaleerd is door Joop van der Horst in Het einde van de standaardtaal (Meulenhoff, 2008): de renaissance blaast haar laatste adem uit. De doodsreutel weerklinkt angstaanjagend in de neerlandistiek.

Pessimistische berichten over de Nederlandse taalkunde waren al te lezen in Hünings bijdragen voor deze rubriek (2012, 2013, nadien is het – veelzeggend misschien – stil geweest), al is zijn diagnose van de malaise niet helemaal dezelfde. Hüning ziet vooral de verengelsing als de torpedo die de neerlandistiek midscheeps getroffen heeft. Dat is begrijpelijk, want hij zit in internationale wateren. In de rustigere haven van de ‘intramurale’ neerlandistiek is de concurrentie met het Engels ook wel voelbaar, maar toch heel wat kleiner, en zelf denk ik dat het (vreemde)talenonderwijs tout court in zwaar weer zit. Ook de opleidingen Engels hebben te kampen met teruglopende studentenaantallen.

Had je vroeger aan allerlei faculteiten een taalkundige, die daar Frans, Engels, Duits, Nederlands, of een andere taal gaf, en daar vaak ook onderzoek naar deed, dan worden die nu bedankt voor bewezen diensten, en niet opgevolgd. Aan mijn eigen universiteit heeft de rechtenfaculteit de Nederlandse taalkundige die er duizenden studenten placht in te wijden in de Nederlandse rechtstaal in de vroege eenentwintigste eeuw de wacht aangezegd.

Sommige collega’s, of eerbiedwaardige instellingen als de Taalunie haasten zich er altijd bij te vertellen dat het Nederlands over de hele wereld bestudeerd wordt, en dat het verlies in Vlaanderen en Nederland goedgemaakt wordt door de internationale neerlandistiek, maar die optimistische stemming deel ik niet helemaal. Geen kwaad woord over de ijzersterke afdelingen in bijvoorbeeld Centraal-Europa, maar daar zie je toch dat heel wat studenten het na de onderbouw voor bekeken houden, en het Nederlands vooral leren om er hun brood mee te verdienen op de arbeidsmarkt. Daar is op zichzelf natuurlijk helemaal niks mis mee (ik kom daar aan het einde van dit stuk nog heel even op terug), maar een bachelor Nederlands is nog wel wat anders dan een doctoraal proefschrift maken dat internationale weerklank krijgt. Er zijn natuurlijk wel extramurale taalkundige proefschriften over het Nederlands, maar het is nog af te wachten of er een nieuwe generatie hoogleraren uit voortkomt, die het Nederlands als vreemde taal hebben geleerd en hun stempel drukken op het veld, zoals bijvoorbeeld Matthias Hüning of Robert Kirsner. Met Jenny Audring hebben we een kras voorbeeld van iemand die zich als niet-moedertaalspreker van een vaste baan heeft verzekerd in Leiden, en over het Nederlands publiceert, maar in het buitenland zijn het vaak uitgeweken Vlamingen of Nederlanders die de leerstoelen innemen. Mensen als Evie Coussé, Gunther De Vogelaer, Ann Marynissen, Roel Vismans, Esther Ruigendijk, Reinier Salverda en Jan Pekelder, om nu maar een paar voorbeelden te noemen, doen als hoogleraar fantastisch werk in de buurlanden, maar het zou mooi zijn als ook sterke onderzoekers uit het buitenland ordinarius worden.

Niet alleen het hoger onderwijs, ook het onderzoek lijdt onder het aflopen van de renaissance. De filologische benadering is op zijn retour, en de taalkunde wordt opgegeten door andere disciplines (zie ook Van de Velde & Van der Horst, 2021): heel wat opzienbarend onderzoek wordt op dit moment uitgevoerd door psychologen, computerwetenschappers, biologen en fysici. In het boek Human language. From genes and brains to behavior (2019) onder redactie van de Nederlandse hoogleraar Peter Hagoort, zijn de diverse hoofdstukken geschreven door mensen die buiten de taalkunde staan. In de historische taalkunde is de biostatistiek aan een steile opmars bezig, door het werk van evolutionaire biologen zoals Russell Gray, Quentin Atkinson, Fiona Jordan en Simon Greenhill. De vaktaalkundige opereert steeds meer in de marge. De taalkunde is niet meer de spannende pionierswetenschap die ze in de negentiende eeuw was, noch een zelfverzekerd bastion van brede wetenschappers die verwelkomd werden in andere disciplines om daar hun licht te laten schijnen op maatschappelijke kwesties: Noam Chomsky en George Lakoff zijn stilaan karikaturen geworden. Steven Pinker, die we vroeger ook graag tot het taalkundige gild mochten rekenen, houdt zich tegenwoordig met heel andere dingen bezig, en wordt door de ‘woke’ taalkunde in de V.S. zelfs uitgespuwd. Onze eigen helden hebben ook niet meer het prestige van weleer: Johan Huizinga was van huis uit een taalkundige (Sanskritist) en maakte het mooie weer bij de historici. Dat kun je je nu moeilijk inbeelden. De taalkundige Hugo Brandt Corstius was een bekende opiniemaker. Ook dat is nu zeldzamer. Jan Blommaert belichaamde nog een beetje die strekking, maar die is recent overleden. Als er een televisieprogramma gemaakt worden over taal, bijvoorbeeld het verdienstelijke Man over Woord, dat twee seizoenen lang in 2011 en 2012 uitgezonden werd op de Vlaamse openbare omroep, dan wordt dat niet gepresenteerd door een taalkundige, maar door een acteur. De taaladviseur van de kwaliteitskrant De Standaard, de taalkundige Ludo Permentier, is begin 2021 gestopt met zijn taalrubriek Woorden weten alles, en de redactie heeft een opvolger gevonden in de komiek Wouter Deprez. In Nederland, waar kranten door hun grotere oplage wat meer personeel in dienst kunnen houden, houdt men de schuit nog drijvende, met prachtige bijdragen in NRC van Berthold van Maris en in Trouw van Peter-Arno Coppen.

In Vlaanderen en Nederland hecht men veel belang aan de moedertaal, maar als die voorwerp is van politieke zorg dan gaat het vooral (a) over de verontrustende ontlezing van de schoolgaande jeugd, en (b) over de moeilijkheden van integratie van mensen met een migrantenachtergrond. In beide gevallen is de Nederlandse taalkunde een middel, geen doel. De discussie wordt gevoerd door pedagogen, vakdidactici en beleidsmakers. Nederlandse taalkundigen mengen zich niet graag in het debat, op een enkele uitzondering als Marc van Oostendorp en Peter-Arno Coppen na. Het onderzoek in de Nederlandse taalkunde dat niet gaat over kwesties (a) en (b) is iets voor kamergeleerden, een curiosum. Dat museale karakter van het Nederlands-taalkundige onderzoek valt ook goed te merken aan de talloze websites en boeken over taal die tegenwoordig verschijnen. Ik krijg niet de indruk dat het er zoveel minder zijn dan vroeger, maar ze zijn anders: minder streng, minder belerend, minder met de vanzelfsprekende autoriteit die het vak nog had in de twintigste eeuw. Nu heeft dat ook wel te maken met de algemene informalisering van de samenleving, waar ook politieagenten, leerkrachten, predikanten of politici niet meer uit kunnen gaan van een consensus over hun gezag, maar er is, denk ik, meer aan de hand. Boeken over geografie, politiek, klimaatverandering, rechtspraak of architectuur, zijn wat stijver, en proberen zich niet met een ongedwongen jovialiteit populair te maken bij de lezer. Zeker, auteurs van zulke boeken zijn ook vlotter gaan schrijven – denk aan de verteltrant van iemand als Rutger Bregman – maar taalkundigen die boeken schrijven doen er nog een schepje bovenop, met grappige cartoons, licht verteerbare kadertekstjes, en angstvallige inspanningen om zeker geen wetenschappelijke bibliografische verwijzingen te gebruiken. Het boek zelf mag ook niet te lijvig worden. Een goed voorbeeld zijn boeken als Taal is zeg maar echt mijn ding en afgelopen jaar Taal voor de leuk van Paulien Cornelisse, ook weer eerder een theatermaakster en comédienne dan een taalkundige trouwens. Ik vind het sublieme boeken, met rake observaties, maar: het zijn korte stukjes, met aandoenlijke kinderlijke tekeningen, in een klein formaat softcover. Een mini-museumpje met kleine vitrinekastjes. Ook beroepstaalkundigen maken dat soort boeken: van Ronny Boogaart, een oerdegelijke vakspecialist, is het boek Een sprinter is een stoptrein zonder wc (tweede druk, 2016). Ook een bescheiden formaat dat in de zak van een regenjas past, en ook met columns. Of neem: ‘Dat hoor je mij niet zeggen!’ De allerbeste taalclichés van Wouter van Wingerden en Pepijn Hendriks. Ik heb er hardop mee gelachen, en Pepijn ken ik nog van vroeger als een belezen historisch taalkundige, maar om nu te zeggen dat hiermee een gezaghebbend werk over taal gepresenteerd wordt: nee. Andere boeken hebben ronkende titels waarachter je een magnum opus zou vermoeden, zoals Het taaldier mens. Over de oorsprong, de geschiedenis en het gebruik van taal van Jan Pekelder (2020), maar ook hier heeft de uitgever gekozen voor een onopvallend 14cm x 21cm-formaat, en de inhoud is niet een breed exposé over een grote alomvattende taaltheorie, maar korte stukjes, waarin verwijzingen naar de vakliteratuur voor het comfort van de lezer weggelaten zijn (zie ook Van Oostendorp, 2020). Opnieuw: dat betekent niet dat het een slecht boek is – ik vind het juist een uitstekend boek – maar wel dat de Nederlandse taalkunde een beetje bedeesd een plaatsje zoekt op de plank van de boekhandelaar, bijna verontschuldigend tegen de imposante hardcovers van andere wetenschapsdisciplines. Naast de kolossen van Thomas Piketty, Yuval Harari, Daniel Kahneman, Dick Swaab of Bart Van Loo, of de negendelige literatuurgeschiedenis met zijn pronkerige regenboogcovers steekt de taalkunde wat bleekjes af. Als er dan toch al eens een groter, gedurfder formaat gebruikt wordt, zoals bij de prachtige Atlas van de Nederlandse taal, dan wordt er in ieder geval voor gezorgd dat er veel illustraties instaan, en dan niet alleen landkaarten of diagrammen, maar ook bladverluchting: portretten van mensen of objecten, in een nogal toegankelijke tekenstijl, genre stripverhaal. Je krijgt de indruk dat de lezer voortdurend op zijn gemak gesteld moet worden, en heel behoedzaam meegevoerd wordt. Hij mag niet weggejaagd worden door grote lappen tekst. Andere wetenschapsdiscipline zijn minder beschroomd om de lezer volwassener te benaderen.

Er zijn uitzonderingen. Siemon Reker heeft in 2018 met Taal in politiek Den Haag (uitgeverij In Boekvorm), een kloeke hardcover op de markt gebracht, maar dat is een woordenboek, geen uiteenzetting. Een andere uitzondering is het boek 15 eeuwen Nederlandse taal van Nicoline van der Sijs (2019), maar dan verlaten we de afdeling populariserende boeken, en komen we meer op het terrein van de handboeken. Van der Sijs heeft prachtwerk afgeleverd, dat alle lof verdient die het toegezwaaid is (onder andere de Taalboekenprijs 2020), maar zoals we bij onze waardering in Van de Velde & De Smet (2020) hebben opgemerkt, lijkt het er wel op dat de auteur af en toe wat twijfelt of het nu een boek voor studenten of voor een breder publiek moest worden. Voor een breed publiek staat er te veel in (zie ook de inschatting van Van der Horst, 2020), terwijl de gevorderde student de afwezigheid van specifieke literatuurverwijzingen in de tekst zal missen.

Een paar jaar eerder is een vergelijkbaar handboek verschenen: het Basisboek historische taalkunde van Henk Bloemhoff en Nanne Streekstra met medewerking van Ronny Keulen en Arjen Versloot (2013, uitgeverij Kleine Uil), en voor de gevorderde student zijn er de doorwrochte boeken Historische fonologie van het Nederlands van Jozef Van Loon (2014, uitgeverij Universitas), de tweedelige Leerboek voor de historische grammatica van het Nederlands van Cor van Bree (eigen beheer, 2016, 2020), The Dawn of Dutch. Language contact in the Western Low Countries before 1200 van Michiel de Vaan (2017, uitgeverij John Benjamins), of het omvangrijke Bijdrage tot een klankatlas van het veertiende-eeuwse Middelnederlands: het dialectvocalisme in de Spelling van lokale oorkonden van Chris De Wulf (2018). De historische taalkunde heeft de wind in de zeilen, lijkt het. Daar moet ik natuurlijk wel meteen bij aantekenen dat ik zelf in die branche werk, en dat ik dus wat sneller opmerk wat er op dat terrein verschijnt. Dit lijkt me ook een goed punt in de kroniek om mijn verontschuldigingen aan te bieden aan de auteurs van relevante publicaties die ik níet noem in deze selectieve kroniek.

En er is natuurlijk meer dan boeken. Opvallend is het stijgende succes van het online tijdschrift/blog Neerlandistiek dat in meerderheid stukken over taalkunde bevat, en andere blogs, onder andere De Taalpassie van Milfje, van Sterre Leufkens en Marten van der Meulen, de ongekroonde monarchen van de jonge generatie popularisatoren van de Nederlandse taalkunde. Leufkens heeft trouwens ook de titel Taal in de reeks Elementaire Deeltjes geschreven, waarin je een beknopt overzicht gegeven wordt van de stand van zaken in de taalkunde. Bijzondere vermelding verdient ook het reconstructiewerk van Peter-Alexander Kerkhof, die het Oudnederlands tot leven wekt in een aantal fascinerende videoclips, en daar geregeld de nationale media mee bereikt.

Terug naar de boekenoogst: voor wie geïnteresseerd is in NoordZuidverschillen signaleer ik uit 2020 ook graag nog Buurtaal van Miet Ooms (uitgeverij Sterck & De Vreese), en wie meer wil weten over taal en interculturaliteit kan terecht in Interculturaliteit en de geesteswetenschappen. Over grenzen, beelden en taal (uitgeverij Universtaire Pers Leuven), onder redactie van Idesbald Goddeeris, Nadia Lie en Stefania Marzo, waar uitvoerig over het Nederlands gesproken wordt. Bij dezelfde uitgeverij is afgelopen jaar ook het boek Taal en de wereld verschenen, samengesteld door Wim Coudenys. Het is de neerslag van een lezingenreeks aan de Antwerpse afdeling van de KU Leuven over toegepaste taalkunde. In die bundel heb ik vooral genoten van de bijdrage van Frieda Steurs, directeur van het Instituut van de Nederlandse Taal, die overtuigend laat zien dat taalkunde een buitengewoon belangrijk economisch veld vertegenwoordigt. De renaissance mag dan aflopen, en de taalkunde mag zich als discipline aan het heroriënteren zijn, dat betekent niet dat er geen werkgelegenheid is voor onze studenten. In die zin zou je kunnen zeggen dat de perceptie van de taalkunde als discipline niet strookt met het reële belang van taal.

Bibliografie

Hüning, Matthias (2012). Kroniek van de taalkunde 2010/11. Internationale Neerlandistiek 50 (1), 58-64.

Hüning, Matthias (2013). Kroniek van de taalkunde 2012. Internationale Neerlandistiek 51 (1), 60-68.

Van der Horst, Joop (2020). Bezorgd om het Cor-van-Bree-effect. Neerlandistiek, geraadpleegd op 24 januari 2021, https://www.neerlandistiek.nl/2020/01/bezorgd-om-het-cor-van-bree-effect/

Van de Velde, Freek & De Smet, Isabeau (2020). Twee nieuwe historische grammatica’s van het Nederlands. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (TNTL) 136 (2), 145-151.

Van de Velde, Freek & Van der Horst, Joop (te verschijnen, 2021). De taalwetenschap: een plaatsbepaling. Verslagen en Mededelingen van de KANTL.

Van Oostendorp, Marc (2020). Een taalkit zonder hamer. Neerlandistiek, geraadpleegd op 24 januari 2021, https://www.neerlandistiek.nl/2020/10/een-taalkit-zonder-hamer/

Over de auteur

Freek Van de Velde is onderzoeksprofessor van het Bijzonder Onderzoeksfonds en hoofddocent Nederlandse taalkunde en historische taalkunde aan de KU Leuven. Hij is verbonden aan de onderzoeksgroep kwantitatieve lexicologie en variatielinguïstiek.

E-mail: freek.vandevelde@kuleuven.be

© 2021 Amsterdam University Press 

Taal is zeg maar ons ding[1]

Wat een ophef op het taalfront de voorbije dagen! Het zat en zit er bovenarms op[2]. ‘De dt-regel op de schop!’ en de ANS als kop van jut: “Met groter als is de Nederlandse grammatica de doodsteek toegebracht!” (De Volkskrant).

Zo’n vaart hoeft het en zal het ook wel niet lopen. Opvallend in al de discussies die ik gehoord en gelezen heb, is de voortdurende perspectiefwissel: nu eens vanuit het standpunt van een docent creatief schrijven, dan weer van een verstokte taalpuritein of van iemand die er genoegen in schept om op een taalwebsite anderen uit te schelden.

Er moet mijns inziens een onderscheid gemaakt worden tussen spelling als onderdeel van een communicatieve tekst en spelling als systeem. Effectieve en efficiënte communicatie voldoet aan vier eisen: ze is duidelijk, gepast, aantrekkelijk en correct. Correct betekent hier: grammaticaal correct, met een correcte woordkeuze en correct gespeld. Een dt-fout kan, maar zal zelden tot communicatieve verwarring leiden en staat dus het duidelijk overbrengen van de boodschap niet in de weg. Dat een leerling die pakweg vijf kenmerken van de romantiek moet opsommen, dat perfect doet, maar daarbij twee dt-fouten schrijft slechts een 3 op 5 krijgt, is volgens mij een aanfluiting van goed evalueren. Deze visie is ook gedeeltelijk de bedoeling achter de policy van de Universiteit van Hull (UK). Als je evalueert, moet je meten wat je beoogt te meten. In casu: of de leerling vijf kenmerken van de romantiek kan weergeven. Uiteraard moet je daarbij blijven hameren op de inspanningsverplichting om het systeem zo goed mogelijk te beheersen en om progressie te maken.

Iets anders is het wanneer het de spelling als systeem betreft, zoals bij het Groot Dictee der Nederlandse taal. Dan gaat het om spellingprincipes en spellingregels. Die zijn voorgeschreven en dus te volgen, al is het maar omdat we, wanneer we drie teksten lezen van drie verschillende auteurs niet willen geconfronteerd worden met drie verschillende schriftbeelden (bv. hij wordt, word en wort). Wie de dt-regel loslaat, zet de doos van Pandora open. Ook de kwestie ij/ei, en ao/ou is lastig en of het carrosserrie, caroserie, carroserie, caroserrie of nog wat anders is, maakt dan allemaal niks meer uit.

Hier komen we tot een ander punt. Spelling is niet eenvoudig. Een deel van de spelling is leerbaar en een deel is opzoekbaar. Hoe meer iemand geleerd heeft, hoe minder hij/zij moet opzoeken. Wie een correcte tekst nastreeft, kan zijn doel niet bereiken zonder een goede attitude. Wie iets niet weet of twijfelt, moet de attitude ontwikkelen om woordenlijst.org of Het Groene Boekje te raadplegen.

In De afspraak van 19 april 2021 stelde auteur Kristien Hemmerechts dat correct spellen tijdens het schrijfproces remmend kan werken. We kunnen ons inderdaad best voorstellen dat je tijdens het schrijfproces geen zin hebt om je gedachtestroom te onderbreken om de correcte spelling van een woord op te zoeken. Akkoord dus met Hemmerechts, tenminste tot op zekere hoogte. Wie een tekst schrijft, schrijft die eerst op het macroniveau (met aandacht voor inhoud, structuur …), reviseert daarna op mesoniveau (zinsbouw …) en ten slotte op microniveau. En op dat niveau heb je met spelling en interpunctie te maken. Op het ogenblik dat je aan het redigeren van je tekst toekomt, ga je je tekst verfijnen door ook de spelling op punt te zetten. Dat was vermoedelijk ook de achtergrond van de vraag van Phara de Aguirre aan Hemmerechts of zij ook fouten in haar boeken schreef.

Het tweede hot issue, de kwestie met de ANS, is dan weer van een andere orde. Je kunt taal prescriptief benaderen: er is de regel en het gebruik richt zich naar de regel. Dat is een statische kijk op taal, die taalevolutie negeert en die leidt tot juist-foutdenken annex rodebalpennenfetisjisme. De andere aanpak is de descriptieve. Hier richt de regel zich naar het gebruik. Deze benadering is dynamisch en gangbaar bij hedendaagse linguïsten.

Taal evolueert, zoals we weten, niet alleen op het vlak van woordenschat, maar ook op gebied van grammatica. Woordenschatevolutie is onmiddellijk zichtbaar. De kranten bulken dagelijks van de neologismen. Wat evolutie van de grammatica betreft, gaat alles veel langzamer. Een grammaticale verandering komt slechts in de taalboeken op het moment dat ze voltooid is. Meestal stuit ze ook op een pak weerstand. Naast de norm en het gebruik speelt namelijk nog een derde factor een essentiële rol: het gevoel. Deze derde factor is de reden waarom bv. een wending als ‘hun zeggen’ in Nederland wel een draagvlak vindt, maar veel minder of niet in Vlaanderen, waar er zelfs een soort van aversie voor is.

De ‘groter dan/groter als’- kwestie, waarmee de ANS opschudding veroorzaakte, is van dubieuze aard. In De Groene Amsterdammer schreef Jan Stroop al in 2004- de kwestie beroert dus al ettelijke tijd de taalkundige gemoederen: ‘In het Middelnederlands kwamen de vormen groter dan en groter als al naast elkaar voor, voor een deel als synoniemen. Bij Vondel en Huygens, om maar eens twee taalvirtuozen te noemen, vind je net zo vaak als als dan: «Zoo waert ghy door dien raet niet schuldiger als zy» (Vondel); «Doodt zijn en is niet meer als een quaed leven derven» (Huygens).

Tot op een bepaald moment een horde taalkundigen besloot dat ‘groter als’ fout was en ‘groter dan’ correct. Charivarius, die  in 1909 startte met een taalrubriek in De Amsterdammer (vanaf 1925 De Groene Amsterdammer geheten) schreef al meer dan een eeuw geleden: ‘In de omgangstaal gebruikt men in plaats van dan meestal als. Maar ook bij goede schrijvers, klassieke en moderne vindt men de verwisseling. Het verdient echter aanbeveling zich in schrijftaal aan de regel te houden.’ En laat dat nou precies zijn wat ook de ANS zegt. Het gaat over het taalregister. Je kunt perfect groter als gebruiken in informele contexten zonder dat je het gevoel hebt een taalerfzonde begaan te hebben, maar in de schrijftaal blijft groter dan tot nadere order de voorkeur dragen.

Tot slot de hun-kwestie. Het onderscheid tussen ‘hen’ en ‘hun’ is verzonnen door Christiaen van Heule in zijn boek ‘De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst’ (1625). Het is, anders gezegd een kunstmatig ingevoerd onderscheid omdat Van Heule vond dat het Nederlands net zoals het Latijn en Grieks naamvallen moest hebben. In het verlengde daarvan stelde P.C. Hooft  zelfs voor om naast hem (accusatief) de vorm ‘hum’ als datief in te voeren. Dit voorstel heeft het (gelukkig) niet gehaald. Anders zat de ANS vandaag wellicht nog meer in de nesten.

Waarom lokt dit alles dan zovele heftige reacties uit? Misschien realiseren we ons niet zo graag dat we in onze schooltijd (te) veel tijd besteed hebben aan communicatief irrelevante en contraproductieve details.

Trouwens, als het een troost mag wezen, in 2030 kraait  er geen haan meer naar als we groter als zeggen  en accepteren we waarschijnlijk in navolging van het Engelse ‘He’s taller than me’ ook ‘Hij is groter als mij’ als informele variant. Dat hoor ik namelijk bij jonge mensen steeds vaker dan het  voorlopig nog enige correcte ‘Hij is groter dan ik.’

José Vandekerckhove

 [1] Dit artikel verscheen eerst op knack.be

[2] Verklaring voor Nederlandse lezers:

“het zit er bovenarms op er wordt flink geruzied/gevochten

• Het zit er weer bovenarms op over het vliegtuiglawaai, op enkele maanden van de verkiezingen. (De Standaard)” geciteerd uit: Permentier, Ludo & Rik Schutz, Typisch Vlaams. 4000 woorden en uitdrukkingen. Leuven, Davidsfonds, 2015.

Zie ook https://www.dbnl.org/tekst/_nee003200301_01/_nee003200301_01_0061.php