De didactische wende

-         over Vaardig met vakinhoud

Toen de Muur viel op 9 november 1989 raakte het woord Wende in opmars. Wende stond voor keerpunt of ommekeer. Het grondgebied was nog altijd hetzelfde, maar de invulling werd anders. DDR werd BRD.

Ik heb zo het gevoel dat ook het schoolvak Nederlands aan een wende toe is, misschien zelfs hoogdringend. Er wordt in ieder geval al een tijd aan de weg getimmerd, maar het getimmer is bijlange nog niet overal hoorbaar. In die zin slaat Vaardig met vakinhoud, het op 4 april 2023 bij Coutinho verschenen nieuwe Handboek vakdidactiek Nederlands, spijkers met koppen.

Het communicatief-utilitaire paradigma dat sinds de jaren negentig van de vorige eeuw hoogtij viert in het onderwijs Nederlands, heeft zijn beste tijd gehad. Als het aan de auteurs van Vaardig met vakinhoud ligt, zijn de dagen ervan geteld. Het is tijd voor een didactische wende en voor het nieuwe paradigma van bewuste geletterdheid.

Een centrale vraag die bij het schoolvak Nederlands met urgentie wordt gesteld, is: ‘Leg je in het schoolvak Nederlands de focus op inhoud, wat leerlingen moeten kennen, of juist op vaardigheden, wat ze moeten kunnen?’. In Vaardig met vakinhoud wordt er doelbewust weer meer aandacht geschonken aan de inhoudelijke kant van het vak Nederlands. Er wordt ademruimte geschapen voor letterkunde en taalkunde, die toch enigszins in de hoek zaten waar klappen vielen, vanzelfsprekend zonder daarbij de dimensie van vaardigheden tekort te willen doen.

Het boek bestaat uit vier delen. Het eerste deel gaat over algemene ontwikkelingen in de samenleving waarvan (aankomende) docenten Nederlands op de hoogte moeten zijn om hun vak goed uit te oefenen. Hoe ga je om met de verschillende taalachtergronden van je leerlingen, hoe zet je digitale tools verantwoord in? Onderwijskundige thema’s als burgerschap, leesmotivatie en toetsing komen in dit deel ook aan de orde.

De drie andere delen gaan over communicatieve taalvaardigheid, taalonderwijs en literatuuronderwijs. Aan het einde van elk hoofdstuk staan reflectieve opdrachten en aanvullende leestips. Ook is er een website met concrete stageopdrachten die meteen in de praktijk gebracht kunnen worden.

Vaardig met vakinhoud is een must voor studenten aan de lerarenopleiding Nederlands in Nederland en Vlaanderen. Het boek is zeker ook interessant voor de docent die al voor de klas staat en die mee wil stappen in het nieuwe paradigma.

Aan dit handboek werkten ruim twintig inhoudelijke experts mee. Door hun expertise samen te brengen, biedt Vaardig met vakinhoud een breed en tegelijkertijd diepgaand perspectief op vakdidactiek Nederlands.

Jimmy van Rijt lerarenopleider Nederlands en werkzaam als universitair docent aan Tilburg University is een van de auteurs. Hij was keynotespreker op de Laatzomerconferentie van NDN. Je vindt de neerslag van zijn lezing hier.

-         over Speelse toewijding

Bij Uitgeverij Phronese verscheen op 3 april 2023 het boek Speelse toewijding. Een pedagogisch-didactische aanpak voor betekenisvol stijl- en formuleeronderwijs.

Auteur Jeroen Steenbakkers is sinds 1993 docent Nederlands. Gaandeweg kreeg hij steeds meer vragen over de manier waarop formuleeronderwijs in zijn les en op zijn school werd vormgegeven. Waarom doen we wat we doen? Zou het ook anders kunnen? Als docent-onderzoeker ging hij op zoek naar antwoorden. Zijn onderzoek, waar deze publieksuitgave uit voortkomt, werd in 2021 bekroond met de Facultaire Impactprijs Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen.

Het gangbare formuleeronderwijs op de middelbare school is traditiegetrouw sterk gericht op taalnormen en hoe daaraan te voldoen. In Speelse toewijding wordt er beschreven wat er gebeurt als docenten hun doelen verbreden en bewuste taalvaardigheid tot inzet maken van de les. Hierbij wordt gebruik gemaakt van concrete lesopdrachten en leerlingenteksten. Daarnaast worden de stilistische, didactische en pedagogische overwegingen besproken die hieraan ten grondslag liggen. Speelse toewijding is geschreven voor (aankomende) leraren Nederlands, lerarenopleiders en vakdidactici Nederlands.

Jeroen Steenbakkers verzorgde een lezing op de Laatzomerconferentie van NDN. Je vindt de neerslag van zijn lezing hier.

José Vandekerckhove 

literaire overpeinzingen
lezen in een ontleesde tijd

Sla om de zoveel maanden een krant naar keuze open en de kans is groot dat je een artikel tegenkomt dat hel en verdoemenis predikt over de leescultuur in het Nederlandse taalgebied. De dagen nadien stromen er dan ook steevast lezersbrieven binnen van enerzijds oude knarren die ‘die vermaledijde jeugd met hun Netflix en Instagram’ berispen op hun inferieure mediaconsumptie, en anderzijds boekenliefhebbers die pleiten voor een verlaagde drempel in het literatuuronderwijs, in de hoop dat de jeugd het tóch maar eens op kan brengen een boek open te slaan. Waarom beroert de discussie over literatuur de gemoederen zo? dwars sprak een academicus en een schrijver over wat ‘literatuur’ nu eigenlijk is, het belang van dat soort werken en de toekomst van het lezen. 

Erik Vlaminck is 68, gerenommeerd schrijver, lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren en zelfbenoemde ‘oude mens’. Samen met Frank Willaert, (nu emeritus-)professor Taal- en letterkunde aan UAntwerpen, is hij mede-initiatiefnemer voor de creatie van een canon van de Nederlandstalige literatuur. Het belang dat hij hecht aan klassieke literatuur valt dus enigszins te raden. Luc Herman, 63, is decaan van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte aan UAntwerpen, is professor in de narratologie en specialiseert zich op het werk van Thomas Pynchon, een (voor de interviewer van dienst, althans) moeilijk te doorgronden postmodernistische schrijver van Amerikaanse komaf. Het enige vak dat hij naast zijn werkzaamheden als decaan nog doceert is crime fiction: “Daar doe ik nog wel eens wat algemene uitspraken over literatuur, dus zo ben ik ongetwijfeld ook in dit interview terechtgekomen.”
de wetten
Literatuur, dat ongrijpbare begrip, wat is dat nu eigenlijk? Als maatschappij accepteren we dat werken van Harry Mulisch en Louis Paul Boon tot de ‘literatuur’ behoren, maar wat maakt het dat de Harry Potterreeks daarbuiten zou vallen? Vlaminck geeft zijn persoonlijke definitie: “Ik maak voor mijzelf weleens het onderscheid tussen lectuur en literatuur, onder de heel expliciete voorwaarde dat ik het ene niet minder waard vind dan het andere. Voor mij is iets literatuur wanneer een auteur een pak gedachten, emoties en ideeën inpakt in woorden, op een zodanige manier dat die bij een lezer een complexe veelheid aan emoties en gedachten en ideeën teweegbrengen. Die hoeven tussen lezer en auteur niet hetzelfde te zijn. Lectuur is dan voor mij wanneer de auteur heel doelbewust een bepaalde emotie inpakt in woorden zodanig dat de lezer diezelfde emotie er weer uithaalt. Spanning, bijvoorbeeld: de auteur legt spanning in een boek en de lezer haalt dat er weer uit.” Deze scheiding tussen lectuur en literatuur is allesbehalve zwart-wit: “Er zit zeker een grijze zone tussen deze twee uitersten. En laat dat allemaal maar grijs zijn. Ik kan dat met mijn definitie dan wel mooi in twee categorieën indelen, maar niks past daar écht in. Alles zit in een grijze zone. Let it be!” 

 Een juiste definitie van literatuur heeft een sociologische grondslag. 

 Herman kijkt door een meer academische bril. “De definitie van Vlaminck lijkt mij de definitie van een purist: mijn overtuiging is dat literatuur heel moeilijk, misschien zelfs helemaal niet te definiëren is. Toen ik weleens voor een klas op de middelbare school stond om over literatuur te praten, startte ik altijd met een slide waarop stond: ‘literatuur is wat de leraar of lerares zegt dat het is.’ Ik ben ervan overtuigd dat een juiste definitie van literatuur een sociologische grondslag heeft. Dat neemt natuurlijk niet weg dat individuele lezers recht hebben op hun eigen specifieke definitie, maar je geeft er wel mee aan dat er bepaalde processen zijn waardoor je binnen een bepaalde groep tot een definitie van literatuur kan komen.” 

Een boek heeft volgens Herman dus niet per se een intrinsieke waarde die het een literair werk maakt: “In mijn hoogstpersoonlijke definitie van literatuur zit de notie ‘intellectuele uitdaging’ als een kenmerk van wat voor mij belangrijke literatuur is. Dat betekent niet dat andere teksten dan onmiddellijk onbelangrijk worden. Het belang van een auteur zoals Joyce of Pynchon is ingegeven door mijn begrip van een universiteit en mijn idee van de universitaire studie van literatuur. Als student Taal- en letterkunde moet je uitgedaagd worden door teksten. Aangezien ik deel uitmaak van het universitaire systeem, is dat gegeven essentieel voor mijn definitie. Er zijn daarnaast processen en omstandigheden waardoor je als individu op een bepaald moment, in een bepaalde omgeving, tot een specifieke definitie van literatuur komt. Deze definitie heeft dan wel te maken met duidelijke kenmerken van bepaalde teksten, maar die kenmerken zijn absoluut niet in steen gegrift, en kunnen door de tijd en omgeving veranderen.” 

rituelen
Of een roman nu intrinsiek literair is of dat haar literaire status ontleend wordt aan sociologische processen daargelaten, Herman en Vlaminck lijken beiden graag te zien dat leescultuur bevorderd wordt. Zo vertelt Herman mij vol enthousiasme over het leesoffensief, een initiatief van de Vlaamse overheid om jongeren meer aan het lezen te krijgen, en vertelt Vlaminck me hoe hij begaan is met het lot van de Nederlandse klassiekers: “Wanneer ik in Parijs of in Londen een krantenwinkel binnenspring, vind ik daar ogenblikkelijk alle mogelijke Franse of Engelse literatuur, maar de Nederlandse, die vind je hier niet, daarvoor moet je vaak zelfs naar het antiquariaat. Dat was zoiets wat onze ogen uitstak: hoe is dat godverdomme mogelijk, wij hebben ook goede klassieken, maar die stoppen we zelf in het verdomhoekje. Met het ontwikkelen van die canon wilden wij dus een knuppel in het hoenderhok gooien. Dat wij hier nu over literatuur zitten te praten lijkt mij dan ook een teken dat we op de goede weg zijn.” 

 Hoe is dat godverdomme mogelijk, wij hebben ook goede klassieken, maar die stoppen we zelf in het verdomhoekje. 

 Toch rijst de vraag of we ons überhaupt wel zorgen moeten maken om het feit dat er minder gelezen wordt. Herman denkt dat lezen nog altijd een meerwaarde kan bieden: “Ik denk aan een onderzoek waarbij de auteurs proefondervindelijk denken te kunnen stellen dat fictie lezen je theory of mind, het vermogen om intenties en motivaties toe te kennen aan anderen, vergroot. Door het lezen zou je meer begrip kunnen opbrengen voor perspectieven van anderen omdat je inziet wat hun motivaties zijn.” Hij maakt daar nog wel een kanttekening bij: “Ik ben zelf tamelijk sceptisch wat betreft dat onderzoek: er is gebleken dat het niet gereproduceerd kon worden, en dat is nooit goed als het om empirisch onderzoek gaat. Ik heb dus wel mijn vragen bij de overtuiging dat literatuur goed zou zijn voor iedereen.” 

 van oude mensen, de dingen, die voorbijgaan… 

Ik vraag me af of we datzelfde vermogen, dat we vroeger uit boeken haalden, tegenwoordig niet gewoon uit andere media halen. Herman ziet die verschuiving door de jaren heen ook in zijn klassen: “Het is gewoon zo dat jongeren door de jaren heen veel visueler zijn geworden. Ik kan dat zelf bijna elke week in mijn les vaststellen: als ik een clipje laat zien op YouTube en ik stel daar vragen over, komen daar spontaan veel meer reacties op dan wanneer ik een vraag stel over een passage uit een roman. Lezen wordt meer en meer als een inspanning gezien: het is ook gewoon makkelijker om in de zetel te ploffen en Netflix aan te zetten.” 

Zowel Herman als Vlaminck zetten dus ook graag eens een serie op en beamen beiden dat dat ook geen inferieure activiteit is, vergeleken met het lezen van een boek. Toch benadrukt Vlaminck dat er wel een verschil is tussen de twee: “Ik denk dat series de grootste concurrent zijn voor literatuur, en laat dat ook maar zo; concurrentie moet er zijn. Maar iets wat literatuur wél kan bieden en een serie niet, is dat literatuur veel meer een appel doet op de persoonlijke fantasie en creativiteit van de lezer. Wanneer je leest, maak je je eigen film. Ik zal nooit, wat vaak gebeurt in boeken en waar ik me weleens aan erger, een halve pagina wijden aan of mijn hoofdpersoon nou een grote man is met brede schouders en met borstelige wenkbrauwen. Laat de lezer zich daar vanzelf een beeld bij vormen. Dat heb je bij televisie niet, daar krijg je dat allemaal voorgeschoteld.”

het woud der verwachting 

Je kan het verminderde leesplezier van jongeren en de daarbij horende ontlezing aan van alles wijten: misschien zijn alternatieve media wel gewoon interessanter, wellicht is de aandachtsspanne van jongeren niet meer wat ze geweest is … Hoe krijgen we jongeren nog aan het lezen in een tijd waarin zoveel indrukken en stimulansen om elke hoek voor het oprapen liggen? Vlaminck gelooft niet dat de tijdsgeest zo enorm veel veranderd is. “Toen ik meer dan vijftig jaar geleden op de middelbare school zat, zaten er in mijn klas ook maar twee of drie die écht boeken lazen. En die grote verhalen over de ontlezing, 't zal wellicht wel hè, maar ik blijf denken dat die kleine kern van echte boekenlezers nog steeds intact is.” Volgens Vlaminck zijn het juist die kleine groepjes die gestimuleerd moeten worden: “Net zoals je bij wiskunde ook een paar moeilijke onderwerpen moet aanbieden voor de mensen die daar graag mee bezig zijn, moet je bij literatuur hetzelfde doen; waarschijnlijk zitten er dan ook tussen die niet mee zijn of weinig interesse hebben: breng voor hen ook evenveel respect op.” 

 Ik blijf denken dat die kleine kern van echte boekenlezers nog steeds intact is. 

 Beiden zijn het erover eens dat leesplezier de grootste prioriteit moet zijn in het onderwijs. Herman licht toe: “Ik zou zeggen dat het nog altijd belangrijk is om klassieke literatuur in de algemene vorming mee te nemen, als je maar zeker bent dat die het leesplezier niet gaan vergallen. Daar heb je in de eerste plaats leraars en leraressen voor nodig, die van een klassieke tekst iets kunnen maken wat leeft.” Vlaminck vult aan: “Probeer die leerling maar eens een halfuur bij een boek te houden, net zoals de turnleraar eens zal proberen zijn leerlingen drie kilometer te laten lopen. Bij sommigen zal het lukken en bij sommigen niet, maar probeer 't maar eens. Een leraar moet zelf enthousiast zijn, dat is één ding, maar hij moet ook tolerant zijn, vooral voor degenen die niet mee zijn. Bied die klassieke literatuur maar aan. Wie daarvoor valt is winst, maar alle andere mensen hebben evenveel gelijk.” 

door Freek Van de Velde
met toestemming van de auteur overgenomen uit  Internationale Neerlandistiek
Oorspronkelijk online gepubliceerd op 1 mei 2021

Kroniek van de Nederlandse taalkunde 2020

We zijn nu twee decennia ver in de eenentwintigste eeuw, en de verschillen met de vorige tekenen zich steeds scherper af. Voor de taalkunde is de belangrijkste trend het versnellen van een proces dat al gesignaleerd is door Joop van der Horst in Het einde van de standaardtaal (Meulenhoff, 2008): de renaissance blaast haar laatste adem uit. De doodsreutel weerklinkt angstaanjagend in de neerlandistiek.

Pessimistische berichten over de Nederlandse taalkunde waren al te lezen in Hünings bijdragen voor deze rubriek (2012, 2013, nadien is het – veelzeggend misschien – stil geweest), al is zijn diagnose van de malaise niet helemaal dezelfde. Hüning ziet vooral de verengelsing als de torpedo die de neerlandistiek midscheeps getroffen heeft. Dat is begrijpelijk, want hij zit in internationale wateren. In de rustigere haven van de ‘intramurale’ neerlandistiek is de concurrentie met het Engels ook wel voelbaar, maar toch heel wat kleiner, en zelf denk ik dat het (vreemde)talenonderwijs tout court in zwaar weer zit. Ook de opleidingen Engels hebben te kampen met teruglopende studentenaantallen.

Had je vroeger aan allerlei faculteiten een taalkundige, die daar Frans, Engels, Duits, Nederlands, of een andere taal gaf, en daar vaak ook onderzoek naar deed, dan worden die nu bedankt voor bewezen diensten, en niet opgevolgd. Aan mijn eigen universiteit heeft de rechtenfaculteit de Nederlandse taalkundige die er duizenden studenten placht in te wijden in de Nederlandse rechtstaal in de vroege eenentwintigste eeuw de wacht aangezegd.

Sommige collega’s, of eerbiedwaardige instellingen als de Taalunie haasten zich er altijd bij te vertellen dat het Nederlands over de hele wereld bestudeerd wordt, en dat het verlies in Vlaanderen en Nederland goedgemaakt wordt door de internationale neerlandistiek, maar die optimistische stemming deel ik niet helemaal. Geen kwaad woord over de ijzersterke afdelingen in bijvoorbeeld Centraal-Europa, maar daar zie je toch dat heel wat studenten het na de onderbouw voor bekeken houden, en het Nederlands vooral leren om er hun brood mee te verdienen op de arbeidsmarkt. Daar is op zichzelf natuurlijk helemaal niks mis mee (ik kom daar aan het einde van dit stuk nog heel even op terug), maar een bachelor Nederlands is nog wel wat anders dan een doctoraal proefschrift maken dat internationale weerklank krijgt. Er zijn natuurlijk wel extramurale taalkundige proefschriften over het Nederlands, maar het is nog af te wachten of er een nieuwe generatie hoogleraren uit voortkomt, die het Nederlands als vreemde taal hebben geleerd en hun stempel drukken op het veld, zoals bijvoorbeeld Matthias Hüning of Robert Kirsner. Met Jenny Audring hebben we een kras voorbeeld van iemand die zich als niet-moedertaalspreker van een vaste baan heeft verzekerd in Leiden, en over het Nederlands publiceert, maar in het buitenland zijn het vaak uitgeweken Vlamingen of Nederlanders die de leerstoelen innemen. Mensen als Evie Coussé, Gunther De Vogelaer, Ann Marynissen, Roel Vismans, Esther Ruigendijk, Reinier Salverda en Jan Pekelder, om nu maar een paar voorbeelden te noemen, doen als hoogleraar fantastisch werk in de buurlanden, maar het zou mooi zijn als ook sterke onderzoekers uit het buitenland ordinarius worden.

Niet alleen het hoger onderwijs, ook het onderzoek lijdt onder het aflopen van de renaissance. De filologische benadering is op zijn retour, en de taalkunde wordt opgegeten door andere disciplines (zie ook Van de Velde & Van der Horst, 2021): heel wat opzienbarend onderzoek wordt op dit moment uitgevoerd door psychologen, computerwetenschappers, biologen en fysici. In het boek Human language. From genes and brains to behavior (2019) onder redactie van de Nederlandse hoogleraar Peter Hagoort, zijn de diverse hoofdstukken geschreven door mensen die buiten de taalkunde staan. In de historische taalkunde is de biostatistiek aan een steile opmars bezig, door het werk van evolutionaire biologen zoals Russell Gray, Quentin Atkinson, Fiona Jordan en Simon Greenhill. De vaktaalkundige opereert steeds meer in de marge. De taalkunde is niet meer de spannende pionierswetenschap die ze in de negentiende eeuw was, noch een zelfverzekerd bastion van brede wetenschappers die verwelkomd werden in andere disciplines om daar hun licht te laten schijnen op maatschappelijke kwesties: Noam Chomsky en George Lakoff zijn stilaan karikaturen geworden. Steven Pinker, die we vroeger ook graag tot het taalkundige gild mochten rekenen, houdt zich tegenwoordig met heel andere dingen bezig, en wordt door de ‘woke’ taalkunde in de V.S. zelfs uitgespuwd. Onze eigen helden hebben ook niet meer het prestige van weleer: Johan Huizinga was van huis uit een taalkundige (Sanskritist) en maakte het mooie weer bij de historici. Dat kun je je nu moeilijk inbeelden. De taalkundige Hugo Brandt Corstius was een bekende opiniemaker. Ook dat is nu zeldzamer. Jan Blommaert belichaamde nog een beetje die strekking, maar die is recent overleden. Als er een televisieprogramma gemaakt worden over taal, bijvoorbeeld het verdienstelijke Man over Woord, dat twee seizoenen lang in 2011 en 2012 uitgezonden werd op de Vlaamse openbare omroep, dan wordt dat niet gepresenteerd door een taalkundige, maar door een acteur. De taaladviseur van de kwaliteitskrant De Standaard, de taalkundige Ludo Permentier, is begin 2021 gestopt met zijn taalrubriek Woorden weten alles, en de redactie heeft een opvolger gevonden in de komiek Wouter Deprez. In Nederland, waar kranten door hun grotere oplage wat meer personeel in dienst kunnen houden, houdt men de schuit nog drijvende, met prachtige bijdragen in NRC van Berthold van Maris en in Trouw van Peter-Arno Coppen.

In Vlaanderen en Nederland hecht men veel belang aan de moedertaal, maar als die voorwerp is van politieke zorg dan gaat het vooral (a) over de verontrustende ontlezing van de schoolgaande jeugd, en (b) over de moeilijkheden van integratie van mensen met een migrantenachtergrond. In beide gevallen is de Nederlandse taalkunde een middel, geen doel. De discussie wordt gevoerd door pedagogen, vakdidactici en beleidsmakers. Nederlandse taalkundigen mengen zich niet graag in het debat, op een enkele uitzondering als Marc van Oostendorp en Peter-Arno Coppen na. Het onderzoek in de Nederlandse taalkunde dat niet gaat over kwesties (a) en (b) is iets voor kamergeleerden, een curiosum. Dat museale karakter van het Nederlands-taalkundige onderzoek valt ook goed te merken aan de talloze websites en boeken over taal die tegenwoordig verschijnen. Ik krijg niet de indruk dat het er zoveel minder zijn dan vroeger, maar ze zijn anders: minder streng, minder belerend, minder met de vanzelfsprekende autoriteit die het vak nog had in de twintigste eeuw. Nu heeft dat ook wel te maken met de algemene informalisering van de samenleving, waar ook politieagenten, leerkrachten, predikanten of politici niet meer uit kunnen gaan van een consensus over hun gezag, maar er is, denk ik, meer aan de hand. Boeken over geografie, politiek, klimaatverandering, rechtspraak of architectuur, zijn wat stijver, en proberen zich niet met een ongedwongen jovialiteit populair te maken bij de lezer. Zeker, auteurs van zulke boeken zijn ook vlotter gaan schrijven – denk aan de verteltrant van iemand als Rutger Bregman – maar taalkundigen die boeken schrijven doen er nog een schepje bovenop, met grappige cartoons, licht verteerbare kadertekstjes, en angstvallige inspanningen om zeker geen wetenschappelijke bibliografische verwijzingen te gebruiken. Het boek zelf mag ook niet te lijvig worden. Een goed voorbeeld zijn boeken als Taal is zeg maar echt mijn ding en afgelopen jaar Taal voor de leuk van Paulien Cornelisse, ook weer eerder een theatermaakster en comédienne dan een taalkundige trouwens. Ik vind het sublieme boeken, met rake observaties, maar: het zijn korte stukjes, met aandoenlijke kinderlijke tekeningen, in een klein formaat softcover. Een mini-museumpje met kleine vitrinekastjes. Ook beroepstaalkundigen maken dat soort boeken: van Ronny Boogaart, een oerdegelijke vakspecialist, is het boek Een sprinter is een stoptrein zonder wc (tweede druk, 2016). Ook een bescheiden formaat dat in de zak van een regenjas past, en ook met columns. Of neem: ‘Dat hoor je mij niet zeggen!’ De allerbeste taalclichés van Wouter van Wingerden en Pepijn Hendriks. Ik heb er hardop mee gelachen, en Pepijn ken ik nog van vroeger als een belezen historisch taalkundige, maar om nu te zeggen dat hiermee een gezaghebbend werk over taal gepresenteerd wordt: nee. Andere boeken hebben ronkende titels waarachter je een magnum opus zou vermoeden, zoals Het taaldier mens. Over de oorsprong, de geschiedenis en het gebruik van taal van Jan Pekelder (2020), maar ook hier heeft de uitgever gekozen voor een onopvallend 14cm x 21cm-formaat, en de inhoud is niet een breed exposé over een grote alomvattende taaltheorie, maar korte stukjes, waarin verwijzingen naar de vakliteratuur voor het comfort van de lezer weggelaten zijn (zie ook Van Oostendorp, 2020). Opnieuw: dat betekent niet dat het een slecht boek is – ik vind het juist een uitstekend boek – maar wel dat de Nederlandse taalkunde een beetje bedeesd een plaatsje zoekt op de plank van de boekhandelaar, bijna verontschuldigend tegen de imposante hardcovers van andere wetenschapsdisciplines. Naast de kolossen van Thomas Piketty, Yuval Harari, Daniel Kahneman, Dick Swaab of Bart Van Loo, of de negendelige literatuurgeschiedenis met zijn pronkerige regenboogcovers steekt de taalkunde wat bleekjes af. Als er dan toch al eens een groter, gedurfder formaat gebruikt wordt, zoals bij de prachtige Atlas van de Nederlandse taal, dan wordt er in ieder geval voor gezorgd dat er veel illustraties instaan, en dan niet alleen landkaarten of diagrammen, maar ook bladverluchting: portretten van mensen of objecten, in een nogal toegankelijke tekenstijl, genre stripverhaal. Je krijgt de indruk dat de lezer voortdurend op zijn gemak gesteld moet worden, en heel behoedzaam meegevoerd wordt. Hij mag niet weggejaagd worden door grote lappen tekst. Andere wetenschapsdiscipline zijn minder beschroomd om de lezer volwassener te benaderen.

Er zijn uitzonderingen. Siemon Reker heeft in 2018 met Taal in politiek Den Haag (uitgeverij In Boekvorm), een kloeke hardcover op de markt gebracht, maar dat is een woordenboek, geen uiteenzetting. Een andere uitzondering is het boek 15 eeuwen Nederlandse taal van Nicoline van der Sijs (2019), maar dan verlaten we de afdeling populariserende boeken, en komen we meer op het terrein van de handboeken. Van der Sijs heeft prachtwerk afgeleverd, dat alle lof verdient die het toegezwaaid is (onder andere de Taalboekenprijs 2020), maar zoals we bij onze waardering in Van de Velde & De Smet (2020) hebben opgemerkt, lijkt het er wel op dat de auteur af en toe wat twijfelt of het nu een boek voor studenten of voor een breder publiek moest worden. Voor een breed publiek staat er te veel in (zie ook de inschatting van Van der Horst, 2020), terwijl de gevorderde student de afwezigheid van specifieke literatuurverwijzingen in de tekst zal missen.

Een paar jaar eerder is een vergelijkbaar handboek verschenen: het Basisboek historische taalkunde van Henk Bloemhoff en Nanne Streekstra met medewerking van Ronny Keulen en Arjen Versloot (2013, uitgeverij Kleine Uil), en voor de gevorderde student zijn er de doorwrochte boeken Historische fonologie van het Nederlands van Jozef Van Loon (2014, uitgeverij Universitas), de tweedelige Leerboek voor de historische grammatica van het Nederlands van Cor van Bree (eigen beheer, 2016, 2020), The Dawn of Dutch. Language contact in the Western Low Countries before 1200 van Michiel de Vaan (2017, uitgeverij John Benjamins), of het omvangrijke Bijdrage tot een klankatlas van het veertiende-eeuwse Middelnederlands: het dialectvocalisme in de Spelling van lokale oorkonden van Chris De Wulf (2018). De historische taalkunde heeft de wind in de zeilen, lijkt het. Daar moet ik natuurlijk wel meteen bij aantekenen dat ik zelf in die branche werk, en dat ik dus wat sneller opmerk wat er op dat terrein verschijnt. Dit lijkt me ook een goed punt in de kroniek om mijn verontschuldigingen aan te bieden aan de auteurs van relevante publicaties die ik níet noem in deze selectieve kroniek.

En er is natuurlijk meer dan boeken. Opvallend is het stijgende succes van het online tijdschrift/blog Neerlandistiek dat in meerderheid stukken over taalkunde bevat, en andere blogs, onder andere De Taalpassie van Milfje, van Sterre Leufkens en Marten van der Meulen, de ongekroonde monarchen van de jonge generatie popularisatoren van de Nederlandse taalkunde. Leufkens heeft trouwens ook de titel Taal in de reeks Elementaire Deeltjes geschreven, waarin je een beknopt overzicht gegeven wordt van de stand van zaken in de taalkunde. Bijzondere vermelding verdient ook het reconstructiewerk van Peter-Alexander Kerkhof, die het Oudnederlands tot leven wekt in een aantal fascinerende videoclips, en daar geregeld de nationale media mee bereikt.

Terug naar de boekenoogst: voor wie geïnteresseerd is in NoordZuidverschillen signaleer ik uit 2020 ook graag nog Buurtaal van Miet Ooms (uitgeverij Sterck & De Vreese), en wie meer wil weten over taal en interculturaliteit kan terecht in Interculturaliteit en de geesteswetenschappen. Over grenzen, beelden en taal (uitgeverij Universtaire Pers Leuven), onder redactie van Idesbald Goddeeris, Nadia Lie en Stefania Marzo, waar uitvoerig over het Nederlands gesproken wordt. Bij dezelfde uitgeverij is afgelopen jaar ook het boek Taal en de wereld verschenen, samengesteld door Wim Coudenys. Het is de neerslag van een lezingenreeks aan de Antwerpse afdeling van de KU Leuven over toegepaste taalkunde. In die bundel heb ik vooral genoten van de bijdrage van Frieda Steurs, directeur van het Instituut van de Nederlandse Taal, die overtuigend laat zien dat taalkunde een buitengewoon belangrijk economisch veld vertegenwoordigt. De renaissance mag dan aflopen, en de taalkunde mag zich als discipline aan het heroriënteren zijn, dat betekent niet dat er geen werkgelegenheid is voor onze studenten. In die zin zou je kunnen zeggen dat de perceptie van de taalkunde als discipline niet strookt met het reële belang van taal.

Bibliografie

Hüning, Matthias (2012). Kroniek van de taalkunde 2010/11. Internationale Neerlandistiek 50 (1), 58-64.

Hüning, Matthias (2013). Kroniek van de taalkunde 2012. Internationale Neerlandistiek 51 (1), 60-68.

Van der Horst, Joop (2020). Bezorgd om het Cor-van-Bree-effect. Neerlandistiek, geraadpleegd op 24 januari 2021, https://www.neerlandistiek.nl/2020/01/bezorgd-om-het-cor-van-bree-effect/

Van de Velde, Freek & De Smet, Isabeau (2020). Twee nieuwe historische grammatica’s van het Nederlands. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (TNTL) 136 (2), 145-151.

Van de Velde, Freek & Van der Horst, Joop (te verschijnen, 2021). De taalwetenschap: een plaatsbepaling. Verslagen en Mededelingen van de KANTL.

Van Oostendorp, Marc (2020). Een taalkit zonder hamer. Neerlandistiek, geraadpleegd op 24 januari 2021, https://www.neerlandistiek.nl/2020/10/een-taalkit-zonder-hamer/

Over de auteur

Freek Van de Velde is onderzoeksprofessor van het Bijzonder Onderzoeksfonds en hoofddocent Nederlandse taalkunde en historische taalkunde aan de KU Leuven. Hij is verbonden aan de onderzoeksgroep kwantitatieve lexicologie en variatielinguïstiek.

E-mail: freek.vandevelde@kuleuven.be

© 2021 Amsterdam University Press 

Taal is zeg maar ons ding[1]

Wat een ophef op het taalfront de voorbije dagen! Het zat en zit er bovenarms op[2]. ‘De dt-regel op de schop!’ en de ANS als kop van jut: “Met groter als is de Nederlandse grammatica de doodsteek toegebracht!” (De Volkskrant).

Zo’n vaart hoeft het en zal het ook wel niet lopen. Opvallend in al de discussies die ik gehoord en gelezen heb, is de voortdurende perspectiefwissel: nu eens vanuit het standpunt van een docent creatief schrijven, dan weer van een verstokte taalpuritein of van iemand die er genoegen in schept om op een taalwebsite anderen uit te schelden.

Er moet mijns inziens een onderscheid gemaakt worden tussen spelling als onderdeel van een communicatieve tekst en spelling als systeem. Effectieve en efficiënte communicatie voldoet aan vier eisen: ze is duidelijk, gepast, aantrekkelijk en correct. Correct betekent hier: grammaticaal correct, met een correcte woordkeuze en correct gespeld. Een dt-fout kan, maar zal zelden tot communicatieve verwarring leiden en staat dus het duidelijk overbrengen van de boodschap niet in de weg. Dat een leerling die pakweg vijf kenmerken van de romantiek moet opsommen, dat perfect doet, maar daarbij twee dt-fouten schrijft slechts een 3 op 5 krijgt, is volgens mij een aanfluiting van goed evalueren. Deze visie is ook gedeeltelijk de bedoeling achter de policy van de Universiteit van Hull (UK). Als je evalueert, moet je meten wat je beoogt te meten. In casu: of de leerling vijf kenmerken van de romantiek kan weergeven. Uiteraard moet je daarbij blijven hameren op de inspanningsverplichting om het systeem zo goed mogelijk te beheersen en om progressie te maken.

Iets anders is het wanneer het de spelling als systeem betreft, zoals bij het Groot Dictee der Nederlandse taal. Dan gaat het om spellingprincipes en spellingregels. Die zijn voorgeschreven en dus te volgen, al is het maar omdat we, wanneer we drie teksten lezen van drie verschillende auteurs niet willen geconfronteerd worden met drie verschillende schriftbeelden (bv. hij wordt, word en wort). Wie de dt-regel loslaat, zet de doos van Pandora open. Ook de kwestie ij/ei, en ao/ou is lastig en of het carrosserrie, caroserie, carroserie, caroserrie of nog wat anders is, maakt dan allemaal niks meer uit.

Hier komen we tot een ander punt. Spelling is niet eenvoudig. Een deel van de spelling is leerbaar en een deel is opzoekbaar. Hoe meer iemand geleerd heeft, hoe minder hij/zij moet opzoeken. Wie een correcte tekst nastreeft, kan zijn doel niet bereiken zonder een goede attitude. Wie iets niet weet of twijfelt, moet de attitude ontwikkelen om woordenlijst.org of Het Groene Boekje te raadplegen.

In De afspraak van 19 april 2021 stelde auteur Kristien Hemmerechts dat correct spellen tijdens het schrijfproces remmend kan werken. We kunnen ons inderdaad best voorstellen dat je tijdens het schrijfproces geen zin hebt om je gedachtestroom te onderbreken om de correcte spelling van een woord op te zoeken. Akkoord dus met Hemmerechts, tenminste tot op zekere hoogte. Wie een tekst schrijft, schrijft die eerst op het macroniveau (met aandacht voor inhoud, structuur …), reviseert daarna op mesoniveau (zinsbouw …) en ten slotte op microniveau. En op dat niveau heb je met spelling en interpunctie te maken. Op het ogenblik dat je aan het redigeren van je tekst toekomt, ga je je tekst verfijnen door ook de spelling op punt te zetten. Dat was vermoedelijk ook de achtergrond van de vraag van Phara de Aguirre aan Hemmerechts of zij ook fouten in haar boeken schreef.

Het tweede hot issue, de kwestie met de ANS, is dan weer van een andere orde. Je kunt taal prescriptief benaderen: er is de regel en het gebruik richt zich naar de regel. Dat is een statische kijk op taal, die taalevolutie negeert en die leidt tot juist-foutdenken annex rodebalpennenfetisjisme. De andere aanpak is de descriptieve. Hier richt de regel zich naar het gebruik. Deze benadering is dynamisch en gangbaar bij hedendaagse linguïsten.

Taal evolueert, zoals we weten, niet alleen op het vlak van woordenschat, maar ook op gebied van grammatica. Woordenschatevolutie is onmiddellijk zichtbaar. De kranten bulken dagelijks van de neologismen. Wat evolutie van de grammatica betreft, gaat alles veel langzamer. Een grammaticale verandering komt slechts in de taalboeken op het moment dat ze voltooid is. Meestal stuit ze ook op een pak weerstand. Naast de norm en het gebruik speelt namelijk nog een derde factor een essentiële rol: het gevoel. Deze derde factor is de reden waarom bv. een wending als ‘hun zeggen’ in Nederland wel een draagvlak vindt, maar veel minder of niet in Vlaanderen, waar er zelfs een soort van aversie voor is.

De ‘groter dan/groter als’- kwestie, waarmee de ANS opschudding veroorzaakte, is van dubieuze aard. In De Groene Amsterdammer schreef Jan Stroop al in 2004- de kwestie beroert dus al ettelijke tijd de taalkundige gemoederen: ‘In het Middelnederlands kwamen de vormen groter dan en groter als al naast elkaar voor, voor een deel als synoniemen. Bij Vondel en Huygens, om maar eens twee taalvirtuozen te noemen, vind je net zo vaak als als dan: «Zoo waert ghy door dien raet niet schuldiger als zy» (Vondel); «Doodt zijn en is niet meer als een quaed leven derven» (Huygens).

Tot op een bepaald moment een horde taalkundigen besloot dat ‘groter als’ fout was en ‘groter dan’ correct. Charivarius, die  in 1909 startte met een taalrubriek in De Amsterdammer (vanaf 1925 De Groene Amsterdammer geheten) schreef al meer dan een eeuw geleden: ‘In de omgangstaal gebruikt men in plaats van dan meestal als. Maar ook bij goede schrijvers, klassieke en moderne vindt men de verwisseling. Het verdient echter aanbeveling zich in schrijftaal aan de regel te houden.’ En laat dat nou precies zijn wat ook de ANS zegt. Het gaat over het taalregister. Je kunt perfect groter als gebruiken in informele contexten zonder dat je het gevoel hebt een taalerfzonde begaan te hebben, maar in de schrijftaal blijft groter dan tot nadere order de voorkeur dragen.

Tot slot de hun-kwestie. Het onderscheid tussen ‘hen’ en ‘hun’ is verzonnen door Christiaen van Heule in zijn boek ‘De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst’ (1625). Het is, anders gezegd een kunstmatig ingevoerd onderscheid omdat Van Heule vond dat het Nederlands net zoals het Latijn en Grieks naamvallen moest hebben. In het verlengde daarvan stelde P.C. Hooft  zelfs voor om naast hem (accusatief) de vorm ‘hum’ als datief in te voeren. Dit voorstel heeft het (gelukkig) niet gehaald. Anders zat de ANS vandaag wellicht nog meer in de nesten.

Waarom lokt dit alles dan zovele heftige reacties uit? Misschien realiseren we ons niet zo graag dat we in onze schooltijd (te) veel tijd besteed hebben aan communicatief irrelevante en contraproductieve details.

Trouwens, als het een troost mag wezen, in 2030 kraait  er geen haan meer naar als we groter als zeggen  en accepteren we waarschijnlijk in navolging van het Engelse ‘He’s taller than me’ ook ‘Hij is groter als mij’ als informele variant. Dat hoor ik namelijk bij jonge mensen steeds vaker dan het  voorlopig nog enige correcte ‘Hij is groter dan ik.’

José Vandekerckhove

 [1] Dit artikel verscheen eerst op knack.be

[2] Verklaring voor Nederlandse lezers:

“het zit er bovenarms op er wordt flink geruzied/gevochten

• Het zit er weer bovenarms op over het vliegtuiglawaai, op enkele maanden van de verkiezingen. (De Standaard)” geciteerd uit: Permentier, Ludo & Rik Schutz, Typisch Vlaams. 4000 woorden en uitdrukkingen. Leuven, Davidsfonds, 2015.

Zie ook https://www.dbnl.org/tekst/_nee003200301_01/_nee003200301_01_0061.php